'De garnalensector is net een casino'

© RTV Noord
Lauwersoog: de garnalenhoofdstad van Europa. Met als kloppend hart een machtige visafslag waar voor heel Europa de prijs van de garnaal wordt bepaald. NoordZaken schetst in vijf afleveringen een beeld van de garnalenindustrie. Hoe staat de sector er na een reeks ingrijpende ontwikkelingen voor en wat zijn de perspectieven?
Deel 1: De stand van zaken.

De garnalensector is in de voorbije jaren stevig door elkaar geschud. Fusies, hoge kartelboetes met faillissementen tot gevolg, de komst van de volautomatische garnalenpelmachine en hevige prijsschommelingen die de vissers bij tijd en wijle het leven zuur maken. En dan zwemmen er ook nog eens minder garnalen in zee. In al dit geweld heeft Lauwersoog zich weten te handhaven als brandpunt van de sector, zeker ook dankzij de aanwezigheid van een machtige visafslag.

Door: Theo Sikkema

Vijfhonderd garnalenvissers telt Europa: tweehonderd Nederlanders, 275 Duitsers en 25 Denen. Samen halen ze per jaar dertig à 35 miljoen kilo garnalen boven water, waar zo'n tien tot vijftien miljoen kilo gepelde garnalen van overblijft. Goed voor een waarde van honderd miljoen euro.

Vrijgevochten

Johan Nooitgedagt uit Lemmer heeft in zijn 30-jarige voorzitterschap van de Nederlandse Vissersbond de garnalensector leren kennen als een vrijgevochten gezelschap. 'Er zijn schepen die een miljoen per jaar maken en er zijn er ook die veel minder verdienen. Die moet je met elkaar samen laten werken. Dat is natuurlijk heel moeilijk en er is nog steeds een hoop te doen.'

Boetes

Nooitgedagt stelt vast dat de hele garnalensector nog altijd een branche is van vrije jongens met een broertje dood aan regels. Hij wijst erop dat van alle sectoren in de Nederlandse visserij de garnalenindustrie het minst is gereguleerd, er gelden bijvoorbeeld geen visquota. De zware geldboetes die de Nederlandse Mededingingsautoriteit NMA in 2003 aan garnalenvissers uitdeelde om de branche enigszins in het gareel te krijgen, zijn volgens Nooitgedacht een direct gevolg van de vrije geest in de branche. De boetes werden opgelegd omdat de vissers onderling prijsafspraken en afspraken over vangstbeperking hadden gemaakt.
Ook de EU strafte bedrijven in de garnalensector. Drie jaar geleden eiste de EU 28 miljoen euro boete van de garnalenhandelaren Heiploeg, Klaas Puul en Kok Seafood omdat ze met prijsafspraken de concurrentie buiten de deur hielden. Heilploeg werd veroordeeld tot betaling van het overgrote deel van dit bedrag (27 miljoen euro). Het deed het Zoutkamper bedrijf uiteindelijk de das om.

Ongeoorloofde afspraken

Niettemin heeft de sector in de ogen van Nooitgedagt weinig geleerd van de boetes. 'Er werden afspraken gemaakt over vangstbeperkende maatregelen. Dat wil je nooit weer, maar ondertussen hebben vissers het opnieuw over reduceren. Niet in vangst, maar in uren per week. Toen ging het om de kilo's nu om de uren.' Ook dat geldt als een ongeoorloofde afspraak die volgens Nooitgedacht wel eens tot nieuwe boetes kan leiden. En dan kan de sector volgens de vissersvoorman 'wel inpakken'.

Sturen op uren

Dat om vangstbeperking wordt gevraagd is niet zo gek; er zijn namelijk steeds minder garnalen. Door minder te vissen, krijgen garnalen de kans groter te worden. Johan Rispens uit Zoutkamp zit al bijna dertig jaar in de garnalen en is sinds 1988 zelfstandig visser op de ZK 18. Hij is een voorstander van verdere regulering en inperking van het aantal toegestane visuren.
'Ik zie meer in sturen op uren. Maximaal zoveel uren op zee voor iedere visser. Er zijn weliswaar zones aangewezen waar de industrie wel of niet mag vissen. Maar de visserijdruk moet in zijn totaliteit omlaag. Nu mag een visser maximaal 108 uur per jaar uitvaren. Dat gaat wat mij betreft naar 72 uur.' Het is volgens Rispens ook nog eens goed voor het sociaal leven van de visser van nu, die liever niet meer een hele week van wal weg wil.

Wetenschappelijk onderbouwen

Afspraken om tot een beperking van de vistijd te komen hebben volgens Nooitgedagt tot gevolg dat de garnalenprijs kunstmatig omhoog gaat. Maar daar wringt wel de schoen, want de sector zal dan voor de Autoriteit voor Consument en Markt (ACM) wetenschappelijk moeten onderbouwen dat van prijsopdrijving geen sprake is. 'Als dit niet helder gemaakt kan worden, volgen boetes waarbij bestuurders ook persoonlijk aansprakelijk gesteld kunnen worden tot een maximum van 450.000 euro', vat Nooitgedagt samen.

Lachfilm

Rispens wil dat de overheid zich ermee bemoeit en een regulering dwingend oplegt: 'Je kunt nooit vijfhonderd vissers in bedwang houden. Er hoeft maar één weg te gaan en de rest gaat ook. Het is net een lachfilm'. De vissers lijken volgens Rispens ook het respect voor elkaar te verliezen. 'Er was altijd een soort van stilzwijgende afspraak over wie waar vist', aldus Rispens. 'Nu is het is wie het eerst komt, wie het eerst maalt.'
Naast de boeteaffaire was er vrij recent opnieuw een belangrijke gebeurtenis in de branche met de overname in 2014 van het failliete Heiploeg BV door de Parlevliet en Van der Plas groep uit Katwijk. Het heef t de Zoutkamper onderneming financieel versterkt en in een rustiger vaarwater gebracht, zegt Dirk-Jan Parlevliet, de hoogste baas van Parlevliet en Van der Plas in Zoutkamp.

Hoge prijzen

Inmiddels gaat het Heiploeg weer voor de wind. De productie steeg van twaalf miljoen kilo in 2014 naar een verwachte hoeveelheid van twintig miljoen kilo in 2016. Dit komt onder meer door het opnemen van de garnalendivisie van Lenger Seafoods uit Yerseke, dat door Heiploeg in 2015 is overgenomen. Het aantal personeelsleden groeide van 225 net na de overname in 2014, naar inmiddels 350 mensen, ongeveer evenveel als voor het bankroet.
Qua verdiensten heeft de sector momenteel weinig te klagen. 2016 is zelfs het beste jaar sinds 1986, met een prijs die boven de negen euro per kilo is uitgekomen. Een groot contrast met de één euro vijftig van een jaar of vijf terug. De hogere prijs geeft de vissers de mogelijkheid om wat reserves voor de toekomst op te bouwen.

Teveel wijting

Dat de prijs nu zo hoog is komt doordat in Duitse Bocht, de hoek tussen Duitsland en Denemarken, nauwelijks nog een garnaal wordt gevangen. Die lage garnalenstand heeft volgens Rispens alles te maken met het groot aantal wijting, die garnalen als hoofdvoedsel hebben. Rispens ziet de vissoort ook richting de Nederlandse wateren toenemen.
Visserij-voorman Nooitgedagt legt de oorzaak van de beroerde garnalenstand ook bij het schoner worden van de zee, waardoor de wijtingstand toeneemt. Toch is Nooitgedagt beslist niet bang voor het verdwijnen van de garnaal. Het diertje jongt meerdere keren per jaar en de populatie kan snel groeien. Nooitgedagt plaatst het in perspectief: 'Uiteindelijk eet de vis in zee vele malen meer garnalen dan we er opvissen.'

Gezonde vloot

Alle turbulentie van de voorbije jaren in aanmerking genomen, gaat het momenteel helemaal niet slecht met de garnalensector, vindt voormalig Heiploeg-directeur Hendrik Nienhuis uit Zoutkamp. Nienhuis, alom gezien als de 'godfather' van de garnalenindustrie, is bijna zijn hele leven al in de ban van de garnaal. 'De vloot ziet er gezond uit en er worden goede omzetten per schip gemaakt.'

Garnalen zijn onvoorspelbaar

De Vissersbond wil wel meer reguleren. Wat overigens niet geldt voor alle vissers. Of reguleren lukt, staat of valt met de garnalenstand. De diertjes trekken zich daar echter niks van aan, weet ook Nooitgedagt van de Vissersbond: 'Garnalen blijven komen, maar hoeveel, waar en wanneer is niet te voorspellen'.
Prijsafspraken, regulering, vissers die menen de zee te kunnen lezen. Iedereen in de branche kan van alles willen, maar, zo zegt oud-Heiploeg directeur Nienhuis, 'de natuur bepaalt hoeveel garnalen er zijn, wanneer en op welke plek. Uiteindelijk buigt iedereen voor de natuur'.
Dat maakt dat de hele garnalenvisserij en -handel soms net een casino is. Nienhuis: 'Er wordt door vissers en handelaren meer gespeculeerd dan op de beurs'.