Oorlogsfotograaf Chas Gerretsen zag de verschrikkingen in Vietnam: 'Het was totale waanzin'

Fotograaf Chas Gerretsen (rechts) in Vietnam
Fotograaf Chas Gerretsen (rechts) in Vietnam © Eigen archief
Krokodillenjager in Australië, cowboy in Texas, oorlogsfotograaf in Cambodja, Vietnam en Zuid-Amerika, setfotograaf en filmmaker in Hollywood. Chas Gerretsen was het allemaal en zette zijn leven meerdere keren op het spel.
'Ik wilde cowboy worden en soldaat. Geen Nederlandse soldaat, nee, een Amerikaanse soldaat! Die uniformen glommen meer en de Amerikanen beschikten over betere apparatuur. Zij zagen er veel beter uit. Die cowboys trouwens ook.'
Gerretsen spreekt Nederlands met een Amerikaans accent. We zitten aan boord van zijn kotter, dobberend voor de kust van de havenplaats Sainte-Anne op het eiland Martinique. Achter ons de Caraïbische zee. De zon straalt genadeloos aan de blauwe hemel, een briesje brengt enige verkoeling. Meerdere luxe boten schommelen voor de kust van dit Franse eiland. Palmbomen buigen in de wind. De omgeving lijkt op een foto uit een zomerse catalogus van een reisbureau. Gerretsen heeft zeebenen. Hij vaart al meer dan vijfentwintig jaar. 'Ik leerde zeilen op het Paterswoldsemeer in Groningen.'
Ik wilde niet leren en studeren. Ik wilde naar de film
Chas Gerretsen - Voormalig oorlogsfotograaf
Hij is inmiddels 78 jaar, oogt nog vrij kwiek, gebruind en tanig. Gerretsen zwerft samen met zijn huidige Duitse vrouw Monika al geruime tijd als een zeenomade van Trinidad naar Martinique en weer terug. 'Ik kom van moederskant uit een oud-Groninger schippersfamilie, de familie Tammes. Zij voeren met graan naar Engeland en met hout naar Zweden. Later bouwden zij coasters en tegenwoordig bezitten zij koelschepen.'
Zijn vader was microbioloog aan de Rijksuniversiteit Groningen. Chas (van Charles) Gerretsen groeit op aan de Parkweg in de stad. Zijn ouders willen hem Charles Arthur noemen, maar een ambtenaar van de burgerlijke stand weigert deze namen te registreren. 'Dat zijn geen christelijke namen.' Zijn vader: 'Wat dacht je van Koning Charles van Engeland en Koning Arthur die de kruisvaarders leidde naar Jeruzalem. Zijn dat geen christelijke namen?' De ambtenaar geeft zich gewonnen.
Gerretsen is een onhandelbaar kind. Op zijn dertiende wordt hij naar het jongensinternaat in Ter Apel gestuurd. 'Ik wilde niet leren en studeren. Ik wilde naar de film. Ik vond school verschrikkelijk en de leraren vonden mij moeilijk. Ik zat vol met vragen waar ik in de klas geen antwoord op kreeg.'

Via Australië naar een ranch in Amerika

Hij zoekt zijn antwoorden op het filmdoek. Gerretsen bezoekt als jongen regelmatig de bioscoop De Beurs of de Luxor in Stad. 'Het was vlak bij een grote hal waar we handbal speelden. Een beetje een achterbuurt met ook hoeren, maar dat maakte mij niks uit. Ik ging voor de films: cowboyfilms, oorlogsfilms, avonturenfilms.'
Het maakt een verpletterende indruk op de jonge Gerretsen. Zijn besluit staat vast: hij wil cowboy worden in Amerika, maar is nog te jong voor het verkrijgen van een visum. Op jeugdige leeftijd wijkt hij uit naar Australië. 'Want daar waren tenslotte ook cowboys.' Maar dat valt vies tegen; ze lijken in de verte niet op de cowboys uit films. 'Amerikaanse cowboys hadden leren broeken, mooie laarzen, sporen, knopen op het zadel. Australiërs hadden niets.'
Ik was een hippie die foto’s nam
Chas Gerretsen - Voormalig oorlogsfotograaf
De jonge Gerretsen vindt werk als krokodillenjager, maar niet voor lang. Hij krijgt alsnog toestemming om naar Amerika te gaan en belandt op een ranch in Texas. 'Dat voelde als thuiskomen.' Hier koopt hij zijn eerste fotocamera en start een loopbaan als fotograaf. 'Ik was een hippie die foto’s nam. Ik vond het interessant om mensen te fotograferen, om ervaringen te delen via mijn foto’s.' Hij verkoopt zijn beelden aan lokale kranten.
Fotograaf Chas Gerretsen
Fotograaf Chas Gerretsen © Eigen archief
Het avontuur lonkt, dus reist Gerretsen eind jaren zestig naar Cambodja. 'Ik wilde een oorlog zien. Ik wilde zien zoals het was in de films die ik in de bioscoop zag, of de verhalen die ik thuis hoorde over de Tweede Wereldoorlog.' Hij steekt illegaal de grens met Vietnam over en wandelt een oorlog tegemoet.
'Ik had een Minox B-camera bij me, een klein spionnencamera, dus ik was bang om betrapt te worden als spion. Ik maakte foto’s van Cambodjaanse soldaten met machinegeweren en vertelde dat ik een professionele Amerikaanse fotograaf was. Ik was blond en blank en de Vietnamese douaniers vroegen niet om mijn paspoort.'
Chas kroop speciaal voor RTV Noord voor de webcam:
Bij de grensovergang Tenent ontmoet hij een Amerikaanse kolonel van de Special Forces die hem vraagt naar de Vietcong (communisten in Noord-Vietnam, red.) aan de grens. ‘Ik zei: hoe zien die eruit? De man begon te lachen en nam me mee naar de kazerne. Ik kreeg voor het eerst in vier maanden wit brood en spiegeleieren met spek, maar ondertussen hoorde de Amerikanen mij uit wat ik gezien had.'

Pistool in ruil voor een camera

Buiten de kazerne loopt de Groninger bij toeval een groepje journalisten tegen het lijf, waaronder de Deense cameraman L. B. Heller. 'Hij had een geluidsman nodig en regelde voor mij een perskaart.' Gerretsen ontmoet vervolgens de Amerikaanse fotografen Dana Stoner, Sean Flynn (de zoon van acteur Errol Flynn) en Nick Wheeler.
'Ik ruilde met Stoner een pistool voor een Nikon-camera. Dat was mijn eerste echte camera.' Flynn en Stoner vinden later de dood in Vietnam. Hun lichamen zijn nooit teruggevonden. Uiteindelijk sterven gedurende de vele jaren van de Vietnamoorlog ruim tweehonderd verslaggevers en fotografen uit de hele wereld.
Als naast mij iemand sneuvelt, denk ik: blij dat ik het niet ben
Chas Gerretsen - Voormalig oorlogsfotograaf
Gerretsen verblijft geruime tijd in Vietnam als oorlogsfotograaf. Hij overleeft en bouwt een netwerk op van opdrachtgevers. Gerretsen werkt onder meer als cameraman voor ABC Television. Hij stuurt zijn foto’s naar tal van Amerikaanse kranten. 'Ik schreef onder pseudoniem ook verhalen bij mijn foto’s.' Vaak ontbraken de credits bij de foto’s die in Amerikaanse kranten en tijdschriften verschijnen. 'Oorlog is als een vrouw. Het kan slecht gaan, maar het is erg opwindend. Als naast mij iemand sneuvelt, denk ik: blij dat ik het niet ben.'
De rauwe en weerzinwekkende oorlog in Vietnam staat echter ver af van wat Gerretsen heeft gezien op het witte doek. 'De Vietnamoorlog was totale waanzin. Ik zat regelmatig aan het front. Het leger stelt geen vragen, je moet bevelen blindelings opvolgen zonder enige kritiek. Echt waanzin. Verminkte lichamen, bombardementen met napalm, dorpen die platgebrand werden, verschrikkelijk. Amerika was mijn held maar door mijn verblijf in Vietnam kantelde dat beeld.' Hij fotografeert drie jaar lang in Vietnam, Laos en Cambodja.

Coup van generaal Pinochet in beeld

Die waanzin keert later terug in Chili, waar Gerretsen in 1973 neerstrijkt. Daar verslaat hij in opdracht van het Franse fotopersbureau Magnum de strijd van de democratisch gekozen president Allende tegen de militairen. Onder leiding van generaal Pinochet pleegt het Chileense leger in dat jaar een coup tegen Allende.
Gerretsen is als een van de weinige fotografen aanwezig bij die gebeurtenissen rond het paleis Modena in de binnenstad van Santiago. Op de dag van de staatsgreep- onwetend van wat komen gaat- zijn veel fotografen en journalisten gaan skiën in de bergen rond de hoofdstad. Gerretsen legt die dag samen met zijn Franse collega Sylvain Julien de dramatische gebeurtenissen op beeld vast.
'Na de val van Allende liep ik toevallig in een straat waar een limousine stopte. Daaruit stapte generaal Pinochet met zijn gevolg op weg naar de kathedraal van Santiago.'

Zijn bekendste foto gaat de wereld over

Gerretsen glipt de kerk binnen en maakt foto’s van Pinochet, met op de achtergrond een stel nors kijkende kolonels. Hier schiet Gerretsen - naar later blijkt - zijn bekendste foto. Generaal Augusto Pinochet heeft de pet op schoot. Een hoofddeksel dragen in een katholieke kerk is namelijk niet toegestaan. De generaal kijkt nors in de camera, omringd door hoge militairen. Gerretsen fotografeert de militairen van onderen. De combinatie met de uniformen, de getrimde snorren en het langs en over de lens heen kijken, roept het beeld op van de arrogantie van de macht. Een foto als voertuig van goed en kwaad.
Gerretsens foto van Pinochet
Gerretsens foto van Pinochet © Nederlands Fotomuseum
De foto’s van Gerretsen gaan de hele wereld over en groeien in de westerse wereld uit tot een iconisch beeld over goed en kwaad. De Groninger wint met deze serie de prestigieuze Robert Cappa Award. 'Pinochet dacht dat ik een belangrijke fotograaf was en nodigde mij later uit bij hem thuis. Ik heb daar nog verschillende foto’s van hem gemaakt. Hij nippend aan de wijn en met zijn vrouw in de tuin.'
Gerretsen blijft altijd een waarnemer, geen deelnemer. 'Ik denk niet dat ik bevooroordeeld ben. Ik laat meestal meerdere kanten van het verhaal zien en weiger een standpunt in te nemen tot iets bewezen is. Wat soms jaren kan duren, of nooit.'
De Stadjer komt vaak mensen tegen die het beter weten. 'Als ik vertelde over Vietnam, zeiden ze gewoon: ‘dat is niet zo'. De mensen baseren zich op wat zij lezen in de krant, niet op eigen ervaringen. Want mensen kunnen zich geen voorstelling maken van een oorlog. En toch geloven ze dat zij het beter weten dan iemand die het heeft gezien. Waarheid is wat mensen geloven.'

Van oorlogsfotografie naar Hollywood

Hij zwerft nog geruime tijd door Latijns-Amerika en fotografeert (burger-)oorlogen. Maar op een gegeven moment is Gerretsen de oorlogsgekte meer dan beu. Bij de fotograaf, die met weinig meer dan een camera op pad is, speelt de zucht naar avontuur een grotere rol dan betrokkenheid.
'Mijn nieuwsgierigheid wint het van mijn doodsangst.' Daarin verschilt hij ook zeer van andere fotografen, als Koen Wessing of Co Rentmeester, die onder meer voor Life Magazine ook de oorlog in Vietnam fotografeerde en meer betrokken aandacht had voor de slachtoffers van oorlog dan voor de daders.
Op 1 juli 1973 schrijft hij onder meer in een brief aan zijn moeder: 'Ik geef mensen gevoelens met mijn foto’s. Dat het leven niet alleen maar mooi is… Wat ben ik? Een egoïstisch, avontuur zoekend, geldzuchtig, koudbloedig mens? Of een idealist die de mensheid wil helpen door hen te laten zien dat ze niet alleen aan zichzelf moeten denken (…).'
Gerretsen trekt zich terug in Hollywood waar hij een fotostudio opent, samen met zijn toenmalige vrouw Michelle Mattei. 'Ik fotografeerde tal van beroemde acteurs: Robert de Niro, Brooke Shields, Angelina Jolie - als meisje - Robert Redford, Dustin Hofman, te veel om op te noemen.' Hij werkte verder mee aan tal van films als set fotograaf.
Op zekere dag staat regisseur Francis Ford Coppola voor de deur. 'Ik werkte toen net als setfotograaf bij een film met Barbara Streisand. Coppola had gehoord dat ik als oorlogsfotograaf in Vietnam had gewerkt. Hoe zag een Vietnamfotograaf eruit? Wat voor kleding droeg ik? Op welke manier gedroeg zo’n fotograaf zich in oorlogssituaties? Welke camera’s werden er in die tijd gebruikt?' Coppola vertelt van zijn ambitieuze filmproject Apocalyps Now en vraagt Gerretsen als setfotograaf. 'Ik had nog verschillende camera’s uit die tijd. Dat vond Coppola interessant.'
Uit de film Apocalyps now
Uit de film Apocalyps now © Nederlands Fotomuseum

Film brengt herinneringen aan Vietnam terug

Gerretsen belandt op de set in de Filippijnen waar de film wordt opgenomen. 'De acteur Dennis Hopper, die de rol van fotograaf speelt in deze film, heeft mijn Nikon en Leica camera’s om zijn nek hangen. En ik gaf kledingadviezen. Gewone legerkleding, tijgerstreep of oerwoudcamouflage. Kleding moest makkelijk zitten want aan het front moet je snel kunnen reageren. Sommige scènes, zoals de rol van tv-correspondent, gespeeld door Coppola zelf, zijn op mijn verzoek ook aangepast.'
Na een proefperiode van een maand komt Coppola op hem af en zei: 'Ik ben niet bijzonder dol op je, maar ik geloof dat je een goede fotograaf bent. Je kunt blijven.'
Vanaf dat moment ziet hij tijdens de opnames in zijn hoofd weer de verschrikkelijke dingen in Vietnam: kapotgeschoten lichamen, rondslingerende ledematen, in brand gestoken dorpen, de bombardementen met napalm door het Amerikaanse leger. 'I love the smell of napalm in the morning', zegt acteur Robert Duvall cynisch in de film Apocalyps Now.

Helse en dure onderneming

Op de set ontmoet Gerretsen acteurs Martin Sheen en Marlon Brando. De laatste speelt de rol van Walter Kurtz, een compleet ontspoorde Amerikaanse kolonel. 'Brando was te dik, wilde aanvankelijk niet mee werken.' De productie van de film is een helse en dure onderneming en kost bijna 14 miljoen dollar. De Filipijnse autoriteiten stellen bijvoorbeeld legerhelikopters beschikbaar, maar niet op de geplande draaidagen.
Apocalyps when?’ vroegen journalisten met een cynische ondertoon aan regisseur-producent Francis Ford Coppola. De realisatie van zijn grote Vietnamfilm duurt meer dan vijftien maanden en kent vele tegenslagen. 'Toen Brando eindelijk voor de camera stond, weigerde hij zijn teksten te leren. Er stonden scriptgirls met grote borden rond hem waar die teksten opstonden. Brando keek vanuit zijn ooghoeken schuin omhoog om de woorden lispelend uit te spreken', herinnert Gerretsen.
Op de aftiteling van Apocalyps Now staat Gerretsen te midden van tal van beroemdheden vermeld als ‘still photographer'. En hij krijgt voor zijn werkzaamheden een aardig dagtarief.

Zwervend bestaan op zee

Op zijn 46ste verkoopt de fotograaf zijn fotostudio Mega Productions in Hollywood, koopt een kotter ('buitengaats, want dat scheelde belastingen') en verhuist naar thuishaven Trinidad. Sindsdien zwerft hij als een nomade rond op zee. Fotograferen doet de Groninger zelden of nooit meer. In het Nederlands Fotomuseum liggen tachtigduizend negatieven, zijn hele (analoge) fotoarchief is overgebracht naar Rotterdam. Tastbare herinneringen aan een rusteloos en avontuurlijk leven.
Overzichtstentoonstelling in Nederlands Fotomuseum
Van 15 oktober tot 22 april 2022 toont het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam de overzichtstentoonstelling Chas Gerretsen in de hoofdrol. Tegelijkertijd verschijnt bij Boom Uitgevers de autobiografie Het wonderbaarlijke en vreemde leven van Chas Gerretsen. Bij Random House verschijnt Apocalyps Now: The Lost Photo Archive.