De tops en flops van de Eemshaven: van verrotte bananen tot wereldmerk Google

Vele plannen passeren, maar vrijwel niets lukt. Pas vanaf het moment dat twintig jaar geleden de visie op het gebied verandert gaat de haven floreren. De ontwikkeling beschreven in flops en tops.

Rondom de opening viert Roodeschool en omgeving groot feest. De schuren van boer Toren aan de Klaas Wiersumweg dienen als feestlocatie. Met muziek, dans en zelfs een heuse miss-verkiezing. Er is alle reden voor blijdschap. Iedereen denkt dat de komst van de Eemshaven de regio een gouden toekomst brengt. Maar niets is minder waar. De kersverse zeehaven verandert voor lange tijd in een economisch lachertje.

De Eemshaven wordt gebouwd voor een nieuwe petrochemische industrie. Maar daar gaat het mis, want in 1973 breekt de wereldwijde oliecrisis uit. Volgens oud-directeur Harm Post zijn in het archief van Groningen Seaports panklare ontwerptekeningen van chemische complexen van DSM te vinden. Shell had overigens eind jaren zestig al laten weten geen heil in de Eemshaven te zien en te kiezen voor De Moerdijk, vlakbij de haven van Rotterdam.

‘Als de oliecrisis bij wijze van spreken twee jaar later was gebeurd, dan was gewoon het oorspronkelijke plan, namelijk een overloop voor de petrochemische industrie, gewoon uitgekomen', stelt Post. 'Want die crisis betekent dus dat je een andere focus moest kiezen.’

Lange tijd blijft de met vele kiepwagens en bulldozers aangelegde infrastructuur onaangeroerd. Er gebeurt wel iets, maar de waarde is gering. Midden jaren zeventig is de Wilhelminahaven klaar en starten de eerste overslagactiviteiten op.

Een eerste – bescheiden – succes, zijn de vermaarde Butterfahrten die in 1977 het ruime sop kiezen. Om aan boord, net voorbij het eiland Borkum, op zee belastingvrij drank en sigaretten te verkopen aan vooral Duitse kooplustigen. De taxfree minicruise vaart in 1999 vanwege veranderde regelgeving voor het laatst uit.

Na een reeks jaren waarin er nauwelijks wat gebeurt in de haven begint het in 1987 wat te bewegen. Directeur Albert Koeneman van het in 1992 failliet verklaarde transportbedrijf Lommerts in Delfzijl ontvouwt zijn plannen voor een hypermoderne fruitterminal. Kosten: meer dan honderd miljoen gulden. Koeneman ziet het als een impuls voor zijn eigen bedrijf en denkt dat het overslaan van tropisch fruit kansen biedt op een veerdienst met Scandinavië.

Een volledig temperatuur gecontroleerd gebouw moet ervoor zorgen dat bananen met de grootste zorg kunnen rijpen. Maar net als na de start in 1973, ligt ook hier de wereldeconomie dwars. Terwijl de bouw aan de gang is breekt in 1987 de eerste beurskrach na de Tweede Wereldoorlog uit. Financiers trekken zich terug, de contracten met leveranciers uit Zuid-Amerika komen er niet, de aannemer stopt met de bouw en een softwareproducent trekt zich terug.

Zo komt wat de modernste fruitterminal ter wereld zou worden er niet. In het korte bestaan van de terminal zijn er een paar schepen afgemeerd, met aan boord nagenoeg verrotte bananen. Daarmee is de bananenterminal waarschijnlijk wel de grootste flop uit de historie van de haven.

Royal Wagenborg neemt uiteindelijk eind jaren negentig het overslagcomplex over. De inventaris gaat voor een schrootprijs per schip naar Kroatië. Koeneman gaat later aan de slag bij de Nationale Gordijnen Industrie en overlijdt in 2000 op 64-jarige leeftijd.

Na het fruit werd de hoop gevestigd op patat. Begin jaren negentig bouwt het bedrijf Gerant in de Eemsaven een patatfabriek. Binnen een half jaar zijn er echter financiële problemen. De Amerikaanse fritesproducent Lamb-Weston neemt het bedrijf samen met fabrikant Meijer uit Kruiningen over. Dat gaat een paar jaar goed, totdat de eigenaren in 1996 de verhuizing naar Zeeland aankondigen.

Burgemeester Bert Smidt van de gemeente Eemsmond is destijds onaangenaam verrast, omdat de afstand van de fabriek naar de aardappelboeren de reden voor de sluiting is. Terwijl dat volgens de burgervader in de vijf jaar na de overname niet veranderd is. Medewerkers krijgen de kans mee te verhuizen, maar broodnodige werkgelegenheid verdwijnt uit de Eemshaven.

Er waren meer plannen die nooit tot banen leidden. Zo ontstaat in 1997 het idee om een buitendijkse werf aan te leggen. Een investering van minimaal 140 miljoen gulden voor het bouwen van schepen breder dan zestien meter. Gedeputeerde Alexander Sakkers maakt zich er sterk voor. De directies van Damen Shipyards Hoogezand, Niestern Sander in Delfzijl en Bodewes Scheepswerf Volharding in Foxhol zien er wel wat in.

Eind 1999 haken ze definitief af vanwege toenemende concurrentie uit het Verre Oosten en een verslechterende markt voor het bouwen van grote schepen. Sakkers laat in de media weten zeer teleurgesteld te zijn, omdat een kans op een economische impuls verloren gaat. ‘We hebben alles uit de kast gehaald om de ondernemers uit te dagen. Er zijn fondsen om het bedrijfsterrein in te richten en nagenoeg alle vergunningen zijn binnen.’

Nog wat gestrande initiatieven: productie van vismeel, een fabriek voor airbags, autobanden-recycling en de milieuvriendelijke ontmantelingswerf van Ecodocks. Die laatste beloofde in 2005 werkgelegenheid voor zeker honderd mensen. Het komt niet van de grond. Het was bedoeld als alternatief voor het slopen van schepen op stranden in India, Bangladesh en China.

De ommekeer komt op het moment dat de oorspronkelijke gedachte achter de haven overboord gaat. Onder aanvoering van Harm Post, die in 2001 aantreedt als directeur van Groningen Seaports, wordt een andere kijk op de haven ontwikkeld. De Eemshaven is niet langer bedoeld als overloop voor petrochemische industrie.

Post vindt dat men de Eemshaven niet in de eerste plaats moet zien als een haven met een industrieterrein, maar meer als als een industriegebied met volop ruimte en als extra voorziening een haven. De zaak kantelt, voorzichtig komt er beweging in.

De komst van bouwstoffenverwerker Theo Pouw in 2004 en de start van de moutfabriek Holland Malt in 2003, goed voor 8,5 miljard glazen bier per jaar, staan wat Post betreft symbool voor de ommekeer.

Het was risico’s nemen, zegt Post terugkijkend. ‘We hebben in totaal, denk ik, voor die periode wel voor 200, 230 miljoen geïnvesteerd zonder dat we klanten hadden. Pouw kocht in één keer 26 hectare, terwijl we gemiddeld vijf hectare per jaar verkochten. En Holland Malt had met boeren als aandeelhouder hier, die brouwgerst gingen verbouwen, een enorme verbondenheid met de agrarische cultuur in onze regio.’

Beide bedrijven zijn volgens Post de opmaat geweest naar de uiteindelijke focus; energie en data. Versterkt door de aanlanding van de NorNed stroomkabel uit Noorwegen en de COBRAcable uit Denemarken. In combinatie met de energiecentrales van RWE en Nuon, sinds 2015 en 2013 operationeel, die een derde van Nederland voorzien van stroom.

De verandering in denken zorgt ervoor dat de Eemshaven de laatste vijftien jaar geen flophaven meer is, maar serieus economische waarde voor Nederland en de regio oplevert met het ene na het andere succes. Met als hoogtepunt de bouw van het Google datacenter. Een acquisitietraject dat zeker drie jaar in beslag nam. ‘Een keerpunt in de geschiedenis’, noemt Post het.

September 2014 komt het nieuws naar buiten. Een investering van ruim 600 miljoen euro. De Amerikaanse datagigant neemt 47 hectare af. Onder meer burgemeester Marijke van Beek van de gemeente Eemsmond en minister Henk Kamp van Economische Zaken zetten de symbolische eerste schop in de grond.

Na de opening in 2016 volgt in 2018 al een eerste uitbreiding en niet veel later een tweede. Een investering van een half miljard euro en inmiddels werken ongeveer 500 mensen bij het datacenter. Ook voor het imago van de haven is de komst van Google positief.

Een ander onvoorzien succes boekt de haven met offshore wind. De Eemshaven ligt gunstig voor de aanleg en het onderhoud van windparken op zee. In de haven heeft zich hieromheen een bloeiende sector ontwikkeld. Er zit een hele serie bedrijven die zich bezighouden met het transport van funderingen voor windmolens op de Noordzee en alle onderdelen die daarvoor nodig zijn.

De stroom van Gemini Windpark, een van de grootste windparken ter wereld, komt in de Eemshaven aan land. Daarnaast zijn er diverse initiatieven op het gebied van waterstof en plannen voor batterijfabrieken. Is er een lng-terminal en zijn legio cruiseschepen van de Meyer Werft in Papenburg afgebouwd in de Eemshaven. In totaal is de overslag sinds 2003 in twintig jaar tijd meer dan vertienvoudigd.

Zo is het gelukt om na een reeks mislukkingen in de eerste dertig jaar met anders denken het tij te keren. Debacles als de bananenterminal mogen dan blijven hangen, geslaagde initiatieven hebben inmiddels de overhand.