Euthanasie in Groningen: 'Eigenlijk is het een misdrijf, behalve als het volgens de wet is gegaan'
Euthanasie is een gevoelig onderwerp. Voor mensen die ondraaglijk lijden en geen andere uitweg meer zien dan een gepland sterven, voor de directe omgeving van deze mensen en ook voor mensen die willen sterven, maar niet aan de criteria voldoen.
In dit achtergrondartikelbrengt RTV Noord in kaart hoe vaak euthanasie is toegepast in onze provincie en hoe Groningse artsen hiermee omgaan.
Cijfers
Het aantal euthanasiegevallen in onze provincie laat een stijgende trend zien. Volgens Jan Broer, forensisch arts en epidemioloog bij de GGD, fluctueert het absolute aantal mensen dat sterft door euthanasie ieder jaar enigszins. 'Voor de trend is het daarom beter naar tweejaarlijkse gemiddelden te kijken.' Kijk je daarnaar, dan zie je een stijgende trend, die wel wat lijkt af te vlakken.
Tekst gaat verder onder grafiek
Volgens Broer kan de stijging door twee zaken worden verklaard. 'Vergrijzing speelt een rol. Maar vooral merk je dat de werkwijze rond euthanasie steeds bekender wordt, bij zowel de artsen als patiënten.'
Lager aantal dan verwacht
Het aantal euthanasiegevallen in onze provincie ligt al een aantal jaar lager dan je op basis van het inwonertal zou verwachten. Bijvoorbeeld: in 2017 waren er in heel Nederland 6.585 sterfgevallen door euthanasie. Gerelateerd aan het aantal inwoners per provincie zou je verwachten dat er 225 gevallen uit Groningen komen. In werkelijkheid gaat het om 202 gevallen. Ook voor eerdere jaren is dit werkelijk aantal gevallen van euthanasie lager dan verwacht.
Broer is hiermee bekend. Hij vind het lastig om hier een verklaring voor te geven. 'Het is wat speculeren, want moeilijk hard te maken, maar het zou te maken kunnen hebben met de volksaard van de Groningers. Wellicht dat ze in het algemeen minder snel om zorg vragen, en erg zelfredzaam zijn. Dat kan in deze cijfers weerspiegeld zijn. Het zou ook kunnen zijn dan artsen in onze provincie terughoudender zijn om akkoord te gaan met euthanasie, maar daar heb ik geen aanwijzingen voor.'
Tekst gaat verder onder grafiek
Vijf zorgvuldigheidscriteria
Wat komt er eigenlijk allemaal bij kijken als iemand graag door middel van euthanasie wil sterven? 'Je hebt allereerst een behandelend arts nodig', legt Broer uit. 'Die staat de patiënt, die bijvoorbeeld longkanker heeft, bij en probeert zo goed mogelijk te helpen, bijvoorbeeld met pijnbestrijding.'
De behandelend arts moet nadrukkelijk instemmen met het verzoek tot euthanasie
'Maar het kan zijn dat zo'n patiënt na lange tijd zegt: 'Dit wil ik niet langer'. Die hebben bijvoorbeeld in hun omgeving gezien hoe mensen met een vergelijkbare ziekte lijden en sterven en willen niet zo'n einde.'
Volgens Broer is de vervolgvraag dan of de behandelend arts het hiermee eens is. 'Dat is een proces dat tijd kost. De arts moet namelijk nadrukkelijk instemmen met het verzoek tot euthanasie.'
Als aan één van de zorgvuldigheidscriteria niet wordt voldaan, zal een verzoek tot euthanasie moeten worden afgewezen
Volgens Wim Benneker, voormalig huisarts die regelmatig met euthanasie te maken heeft gehad, zijn er vijf criteria waar aan moet worden voldaan om tot euthanasie over te gaan.
'De patiënt moet vrijwillig en weloverwogen door euthanasie willen sterven. Hij moet deze keuze zonder druk van buitenaf hebben gemaakt. Er moet sprake zijn van ondraaglijk lijden. Andere redelijke behandelopties moeten zijn uitgesloten én er moet een tweede arts hebben beoordeeld of het verzoek goed is onderbouwd. Als aan een van deze criteria niet wordt voldaan, zal een verzoek moeten worden afgewezen.'
Ondraaglijk lijden
Benneker merkt daarbij op dat ondraaglijk lijden het moeilijkste criterium is. 'Dat is namelijk individueel bepaald.'
Volgens hem is ondraaglijk lijden altijd een van de belangrijkste onderwerpen in het gesprek tussen de behandelend arts en de tweede arts, de zogenoemde SCEN-arts. 'In dat gesprek legt de behandelend arts verder aan de SCEN-arts uit wat de situatie van de patiënt is, en hoe aan de vijf criteria wordt voldaan.'
Wat is een SCEN-arts?
Een SCEN-arts is een tweede arts die zijn of haar licht moet laten schijnen over verzoeken om euthanasie. SCEN staat voor Steun en Consultatie bij Euthanasie in Nederland. Als de behandelend arts instemt met een verzoek van een patiënt, dan moet die arts een SCEN-arts inschakelen die het verzoek ook moet beoordelen. Deze SCEN-arts moet onafhankelijk zijn, en mag dus geen kennis zijn van de behandelend arts en ook niet van de patiënt. Pas als ook die SCEN-arts in het verslag dat hij maakt ziet dat aan de vijf benodigde criteria is voldaan, kan de euthanasie op een wettige manier plaatsvinden.
Benneker legt uit dat de SCEN-arts zélf ook langs gaat bij de patiënt, om te praten over de redenen van euthanasie. 'Dat gesprek is áltijd voor een deel onder vier ogen, omdat de SCEN-arts zeker moet weten dat de keuze voor euthanasie volledig vrijwillig is genomen.'
Ik maakte eens mee dat de pijnbestrijding van een arts niet adequaat was om in dit geval euthanasie toe te staan
Soms ook afgewezen
Ook moet dus er dus geen andere behandeling meer mogelijk zijn. Soms blijkt die er nog wel te zijn, vertelt Benneker, zelf ook SCEN-arts.
'Ik werd eens bij een patiënt geroepen die heel erg ziek was, uitgezaaide kanker. Maar in het gesprek met deze patiënt kwam ik erachter dat de wens tot euthanasie vooral door pijn was ingegeven. Toen ben ik me gaan verdiepen in pijn en pijnbestrijding om zeker te weten dat een andere behandeling niet mogelijk was. Maar in dat onderzoek kwam ik erachter dat de pijnbestrijding van de behandelend arts niet adequaat was.'
Benneker heeft dit niet rechtstreeks aan de patiënt verteld, maar wel aan de behandelend arts. 'Ik maakte duidelijk dat qua pijnbestrijding een betere behandeling mogelijk is. Hij zei: 'Verrek, je hebt gelijk. Ik heb dit niet goed in de gaten gehad, het was een blinde vlek'. Ik stelde tegen de arts dat een andere behandeling mogelijk beter zou werken. Vier maanden lang was er inderdaad een verbetering in de situatie van de patiënt. Uiteindelijk werd het lijden alsnog ondraaglijk, en is er alsnog euthanasie toegepast.'
Controle achteraf
Als zowel de behandelend arts als de SCEN-arts vinden dat aan de vijf criteria is voldaan, dan kan een moment worden ingepland waarop de euthanasie daadwerkelijk gaat plaatsvinden.
Als een patiënt eenmaal is overleden, dan controleert de Regionale Toetsingscommissie Euthanasie of de euthanasie volgens de wet is uitgevoerd
Als dat inmiddels is gebeurd, dan komt een forensisch arts als Broer om de hoek kijken. 'Als de patiënt eenmaal is gestorven, dan belt de behandelend arts naar de meldkamer van de ambulance, die schakelt de dienstdoende forensisch arts in die naar het adres gaat waar de overleden persoon zich bevindt. Na het condoleren van de aanwezige familie en vrienden vragen we of alles naar wens is verlopen.'
'Daarna controleren wij of alles volgens de wettelijke normen is verlopen en nemen de benodigde documentatie mee. We kijken of er een wilsverklaring is van de overledene, de behandelend arts overhandigt een ingevulde vragenlijst met gegevens van de patiënt, we bekijken de medicatie die is gebruikt voor het laten inslapen en we vragen naar de rapportage die de SCEN-arts heeft geschreven over zijn gesprek met de patiënt (en zijn familie).'
Deze documentatie wordt vervolgens verzonden naar de Regionale Toetsingscommissie Euthanasie (RTE). Deze commissie bestaat uit drie personen (arts, jurist en ethicus) die formeel toetsen of de euthanasie volgens de wet is uitgevoerd.
Als alles volgens de regels is verlopen, dan zal de behandelend arts door het OM niet worden vervolgd, vertelt Benneker. 'Euthanasie leidt tot een niet-natuurlijke dood. Eigenlijk is het dus een misdrijf, maar als de arts aan alle wettelijke eisen heeft voldaan, dan wordt hij vrijgesteld van vervolging.'
Lastige situaties
Toch komt vervolging zo nu en dan voor. Broer noemt een dementerende oudere als voorbeeld. Deze patiënt had een wilsverklaring voor euthanasie ondertekend toen de patiënt nog wel wilsbekwaam was.
'Toen deze patiënt in een later stadium dement werd lukte het diegene niet meer om weloverwogen de euthanasiewens te verwoorden. Uiteindelijk is er in zo'n geval een slaapmiddel in de koffie gedaan zodat de behandelend arts daarna de euthanasie rustig kon uitvoeren conform de eerder gedocumenteerde wens en is de vrouw gestorven. De arts had naar eer en geweten gehandeld. De SCEN-arts had ingestemd.'
'Alles was ook met de familie besproken en voorbereid', vertelt Broer. 'Maar bij oude, vergeetachtige mensen die een naald ingebracht krijgen, die schrikken wel en vragen zich dan af wat er gaat gebeuren. Dat soort situaties is lastig. Daarom wordt vanuit de RTE jaarlijks gevraagd aan het OM om grenzen aan te geven: wat mag wel en wat niet?'
In deze gevallen gaat het dan om situaties waarin niet letterlijk aan alle vijf voorwaarden is voldaan.
Zo'n proefproces die bij het OM loopt kan bij artsen zorgen voor terughoudendheid in het toestemmen met euthanasieverzoeken
Mogelijk daling van aantal euthanasiegevallen
Volgens Broer loopt er nu sinds najaar 2018 een proefproces van het OM tegen een arts die euthanasie heeft uitgevoerd bij een wilsonbekwame patiënt die in een eerder stadium zelf een wilsverklaring had ondertekend.
Het is volgens Broer het eerste proces sinds de invoering van de Euthanasiewet in 2002. 'Hierdoor kan meer duidelijkheid worden gegeven over wat nou wel en niet kan, onder andere bij dementerende mensen.'
Broer denkt bovendien dat door deze strafzaak het aantal euthanasiegevallen kan gaan dalen.
'Zo'n zaak kan bij artsen zorgen voor terughoudendheid. Het OM doet onderzoek, dat betekent maanden van onzekerheid voor de betrokken arts en mogelijk ook negatieve publiciteit. Artsen zullen daardoor mogelijk minder soepel omgaan met grensgevallen. Ze kunnen in zulke gevallen de uitvoering van euthanasie voor zich uit schuiven tot het lijden zó sterk is dat er geen twijfel meer bestaat over dat euthanasie volgens de regels kan verlopen.'
