Zuiver zout is een unique selling point voor Veendam

Met name in de wellness-hoek gaan er stemmen op om de winning van dit zout te beperken en het alleen voor cosmetische producten te gebruiken. Deze wellness-weg is voor Nedmag de route naar een duurzamer imago.

Een zoutmeer om lekker in te dobberen. Daarnaast een wellnesscenter dat massages, maskers en andere beautybehandelingen aanbiedt. Een stoomcabine, sauna, wandeltuin en voor de liefhebber is er ook een golfbaan vlakbij. Dat alles in de rust van het uitgestrekte Groningse landschap, dankzij de schat die er diep in de bodem ligt: magnesiumzout.

Zo ongeveer had het gedroomde kuuroord in Veendam eruit gezien als het aan de initiatiefnemers lag, die dit plan een paar jaar geleden lanceerden. Zelfs de burgemeester van Veendam was gecharmeerd. De realiteit ziet er anders uit. Langs de N33 van Eemshaven richting Assen staat vlak voor Veendam aan het kanaal een grote, witte fabriek met drie dikke opslagsilo's.

Het Groningse goud moet sowieso niet meer naar de chemische industrie of als strooizout op de weg belanden, vinden de twee bedrijven die het zout gebruiken als wellness-product: 'We zien graag dat er minder magnesiumzout uit de bodem wordt gehaald en dat het alleen wordt gebruikt voor de toepassingen waarvoor deze hoge kwaliteit strikt noodzakelijk is.'

Sinds kort is deze zoutfabriek van Nedmag vanaf de weg goed te zien, want de 180 populieren tussen weg en kanaal zijn inmiddels gekapt. Achttien bomen waren aantoonbaar ziek door de uitstoot van de fabriek. De rest ging uit voorzorg om, omdat ze 'oud en af' waren. Dat klinkt niet bepaald naar wellness.

Wat is er aan de hand in Veendam? Is het magnesiumzout dat zoutbedrijf Nedmag uit de grond haalt een grondstof voor de zware chemische industrie? Of biedt het de streek een toekomst als gezondheidswalhalla? Als je de promo-praatjes en reclamefolders van de Veendamse zoutbedrijven mag geloven, is magnesiumzout goed voor zo'n beetje elke kwaal: van de behandeling van spierpijn, slaapproblemen en jeuk tot het verlichten van depressieve klachten. Precies dit zout komt er in Veendam uit de grond.

Zoutwinningsbedrijf Nedmag laat dan ook niet na om de speciale kwaliteiten van zijn product te benadrukken. 'Bij Nedmag halen we elke dag het beste magnesiumzout naar boven', meldt de website van het bedrijf, net als 'de zuiverheid van het (..) magnesiumchloride van Nedmag is uniek in deze wereld.'

Er zijn ook andere verhalen over dit Groningse zout te vinden. Het is een belangrijke grondstof voor de chemische industrie, bijvoorbeeld voor het maken van vuurvaste stenen. Rijkswaterstaat neemt het af om er in de winter de straten mee te bestrooien. Ook in de Verenigde Staten belandt het magnesiumzout als strooigoed tegen gladheid en stof op de weg. Een medisch wondermiddel ('uniek in deze wereld') dat zomaar op straat wordt gegooid. Hoe bijzonder is dat zout eigenlijk?

Het is vochtig in de productiehal van Nedmag-locatie WHC-2 in Tripscompagnie, zoals het in een zwembad vochtig is. Tegelijkertijd krijg je meteen een droge mond en het gevoel snel water te moeten drinken. Dat komt doordat het magnesiumzout, dat hier wordt geproduceerd, water aantrekt.

Door dat hygroscopische karakter trekt het zout vocht aan, zelfs uit de bezoekers in de ruimte, en blijft daardoor altijd nat. Deze is zo hoog geconcentreerd dat het zout bij minimale afkoeling meteen kristalliseert. Als het net als de rest van de productie door de 5 kilometer lange pijpleiding voor verwerking naar de fabriek in Veendam zou worden gepompt, raken de leidingen binnen de kortste keren verstopt, zodra de temperatuur een beetje daalt. Daarom wordt deze puurste, want minst verdunde soort magnesiumzout direct op locatie verwerkt in zogenoemde flakes of pellets.

Kokend heet komt het pekelwater uit de grond. Direct wordt het op twee lopende banden gespoten, die aan de onderkant met water worden gekoeld. Het zout kristalliseert vrijwel meteen. Wat eerst nog een gladde witte laag was, gaat bol staan en barst in talloze stukken die net als ijsschotsen op de band liggen. Het zachte kraken van al deze breuken vult de ruimte.

Het klinkt alsof constant een dunne laag ijs in stukjes breekt, alleen is de temperatuur vele malen hoger. Aan het einde gaan deze schotsen door een maalsysteem, waar ze als flakes van hooguit één centimeter grootte uit komen, klaar om big bags te vullen. Dit hele proces duurt nog geen minuut. De flakes op de band zijn nog steeds zo heet dat je ze bijna niet kunt oppakken. Ze voelen olieachtig aan en proeven niet zozeer zout, maar bitter en een beetje naar salmiak. Maar dit is ook geen zout om op te eten, dit is het bischofiet waar het bij Nedmag steeds meer om draait.

250 miljoen jaar geleden lag in het gebied van de Noordzee, maar ook in delen van het huidige Groot-Brittannië, Nederland, Duitsland, Denemarken en Polen de Zechsteinzee, een zoute binnenzee. Toen het zeewater verdampte, bleef het zout over. Op de meeste plekken was dat natriumchloride, keukenzout dus. Dat is de reden waarom in veel delen van Nederland, maar ook Duitsland zout gewonnen kan worden.

In het noorden ontstond echter een bijzondere laag zout, magnesiumchloride, ook wel bischofiet (MgCl2+6H2O) genoemd. Dit magnesiumzout ontstaat pas op het allerlaatste moment van de verdamping. Een stadium dat maar op weinig plekken werd bereikt, waardoor bischofiet maar weinig voorkomt.

Tot nu toe is het op zo'n dertig plaatsen gevonden, maar niet overal is het ook exploitabel. Het kan ook uit zeewater worden gehaald, maar die procedure is duur en levert in verhouding weinig magnesiumchloride op. Er is een mijn in Oekraïne en verder zijn er plekken in Zuidoost-Azië en China waar het uit de grond wordt gehaald.

Op de Gronings-Drentse grens is tijdens het indrogen van de Zechsteinzee een kuil ontstaan, waardoor zich in het laatste stadium van verdamping magnesiumzout vormde. Dit magnesiumzoutkussen heeft bovendien bijzondere eigenschappen, schrijft TNO desgevraagd: 'Opmerkelijk aan de locatie in Veendam is de combinatie van enerzijds de dikte van de magnesiumzoutlagen (de cumulatieve dikte van de bischofietlagen is maximaal een kleine zestig meter) en anderzijds de relatief ondiepe ligging (op circa 1,5 kilometer onder het maaiveld).'

Dankzij dit magnesiumzoutkussen is Kisuma 25 jaar geleden pal naast de fabriek van Nedmag neergestreken. Het Japanse chemiebedrijf wilde zo dicht mogelijk bij zijn cruciale delfstof zitten. Na al die jaren weten echter maar weinig mensen uit de buurt wat het bedrijf precies doet. Kisuma heeft in het dorp de reputatie gesloten te zijn.

Marcel Oolbekkink, directeur van Kisuma, glimlacht wanneer hij dit hoort. 'Dat vinden wij helemaal niet erg. Dat introverte, niet in de schijnwerpers willen staan, hoort bij de Japanse bedrijfscultuur. We zoeken de publiciteit niet op. Maar iedereen die naar ons toekomt, treden we open tegemoet.'

Daarom legt hij ook nu graag uit wat het bedrijf produceert met de Groningse delfstof. 'We zijn op dit moment bezig met drie productgroepen waarvoor we het magnesiumchloride nodig hebben. We maken daaruit een grondstof voor pvc-kabels, onze grootste afzetmarkt, maar ook voor brandvertragers. En we zetten het tegenwoordig ook in om CO2 af te vangen. Voor deze drie toepassingen is de zuiverheid van het zout heel belangrijk. Pas daardoor ontstaan de unieke hoogwaardige eigenschappen van de producten.'

Ook voor de cosmetische en medische industrie is de zuiverheid van het Groningse bischofiet van belang. Zo ook voor Zechsal, een bedrijf dat magnesiumgel, -badzouten en -crèmes produceert.

Mercedes Prinsen, directeur van het Veendamse bedrijf legt uit: 'Voor ons is het magnesiumchloride van Nedmag essentieel. De combinatie van zuiverheid en hoge concentratie is uniek in de wereld. Daarnaast bevat het een cocktail van sporenelementen, precies in de verhouding die je in je lichaam wilt zien.'

Het magnesiumchloride kan weliswaar ook uit de Dode Zee gewonnen worden, maar dat is volgens haar veel minder geschikt. Het moet van ver komen en eer het de kwaliteit van het Veendamse zout bereikt, gaat er een lang zuiveringsproces aan vooraf.

Bert Hooiveld, directeur en oprichter van Zechstein Minerals, het bedrijf dat de grondstoffen voor Zechsal levert, beaamt dat. Zijn bedrijf mag sinds de oprichting in 2006, zoals overeengekomen met, de hoogste kwaliteit magnesiumchloride selecteren.

Niet elke laag magnesiumzout die naar boven wordt gespoeld, bevat namelijk het hoogwaardige bischofiet. Is dit wel het geval, dan krijgt Zechstein een seintje. De producten die het bedrijf produceert (magnesiumolie, -gel en -flakes) vinden wereldwijd gretig aftrek in de nog steeds groeiende wellness-markt, vertelt Hooiveld. Voor Zechstein Minerals is de bron in Veendam ook om marketingredenen onmisbaar.

De directeur heeft zijn hele bedrijf opgebouwd rondom het 'Zechsteinzout'. 'De Zechsteinzee was natuurlijk veel groter en ligt ook onder delen van Duitsland en Polen, maar het is ons gelukt om de term te claimen. Wie zoekt naar Zechsteinzout, komt nu altijd in Veendam uit. Voor de cosmetische markt is het bovendien belangrijk dat het om een pure bron gaat, het zogenoemde 'oerzout'. Dat past bij het beeld van wellness. Daar wil men geen zwaar bewerkte producten, maar puur natuur.'

Bij de Chemische Fabrik Kalk (CFK) in het Duitse Keulen, een dochter van het Duitse zoutbedrijf K+S, zien ze dit een beetje anders. Ook zij hebben magnesiumchloride in de aanbieding. Enerzijds als afvalproduct van de kunstmestproductie uit kaliumzout, anderzijds voor gezondheidstoepassingen, geïmporteerd uit Israël van Dead Sea Works.

De kwaliteit is net zo goed, zegt Sandra Krieg, die de verkoop van dit product bij CFK regelt. Sterker nog, volgens haar is alleen het Dode Zee-zout geschikt voor gezondheidstoepassingen. 'Ik heb gehoord dat mensen inderdaad ook in een bad met Zechsteinzout stappen, maar dat zou ik niet aanbevelen. Ons zout is een technisch product. Door het zuiveringsproces kunnen wij de kwaliteit precies in de gaten houden. Bij zoutwinning zoals in Nederland moet je maar afwachten in welke kwaliteit het uit de grond komt.'

Het is maar net in welk product je gelooft, lees: welk product je wilt verkopen, lijkt het. Krieg onderkent in ieder geval dat de markt voor dit zout krap is. Er is veel vraag en door productieproblemen in Israël kan het bedrijf op dit moment geen uitspraken doen over hoeveel er tegen welke prijs afgenomen kan worden.

Bij het Universitair Medisch Centrum in Groningen loopt op dit moment zelfs een onderzoek naar magnesiumsupplementen. Niet geheel toevallig financiert Nedmag dat. Joëlle Schouten, die het promotieonderzoek uitvoert, bevestigt het belang van magnesium in het lichaam.

'We weten dat de inname van magnesium daalt, doordat het steeds minder in voeding zit. Steeds meer mensen hebben een magnesiumtekort. Een eerdere studie heeft al uitgewezen dat magnesiumsupplementen een positief effect kunnen hebben op hart en vaten. Wij willen nu kijken welke vormen van magnesium het beste werken en of zij ook effect hebben op bloeddruk en nierfunctie.'

Volgens Schouten heeft Nedmag geen invloed gehad op de opzet en uitvoering van het onderzoek. Ook de in het onderzoek gebruikte supplementen komen niet uit Veendam. Nedmag sluit niet uit in de toekomst wel supplementen te gaan produceren. Zowel magnesiumhydroxide als magnesiumchloride is een mogelijke grondstof voor deze supplementen. Die kan Nedmag leveren, wat verklaart waarom deze studie interessant is voor het bedrijf.

Een speciaal goedje dus, dat magnesiumchloride. Dat dit Groningse goud ook op straat werd gegooid, lijkt in dat licht nogal absurd. En toch gebeurde het. Al wordt het inmiddels vervangen door een zout dat Nedmag ook produceert. Het pure bischofiet is namelijk maar één van de producten die Nedmag wint en verkoopt.

Het assortiment bestaat uit maar liefst vier soorten zout, meldt de website. Uit de 300.000 ton van het tegenwoordig zo gewilde magnesiumzout dat Nedmag jaarlijks uit de grond spoelt, maakte het bedrijf in het begin alleen maar magnesiumoxide, een grondstof voor magnesiumsupplementen calciumchloride vuurvaste stenen.

Daar zijn naast bischofiet in de afgelopen twintig jaar ook calciumchloride (gebruikt bij kaas- en bierbereiding, in de olie- en gasindustrie en voor de bestrijding van gladheid en stof op de weg) en magnesiumhydroxide, dat vooral in de papier- en waterzuiveringsindustrie een rol speelt, bijgekomen. Van deze vier producten maakt Nedmag ongeveer evenveel, zegt het bedrijf. Negentig procent van de totale productie wordt geëxporteerd naar het buitenland, zeventig procent binnen de Europese Unie, met name naar Duitsland en Oostenrijk.

Dat speciale, pure en 'unieke' bischofiet beslaat slechts een kwart van de totale productie. Wel levert het in verhouding veel op, omdat het verkocht wordt in kleine volumes tegen hogere prijzen. 'In de toekomst willen wij daarom steeds meer af van het bulkverkoop en zetten we in op kleinere hoeveelheden bijzonder zout', zegt directeur Bert Jan Bruning.

Hoewel Nedmag vanwege zijn concurrentiepositie geen uitspraken doet over de prijzen, doet Zechstein dat wel. Het bedrijf verkoopt magnesiumflakes voor tussen de één euro en 1,88 euro per kilo, de zogeheten brine (magnesiumolie) kost tussen de één euro en 2,15 euro, afhankelijk van de beoogde toepassing en de ingekochte hoeveelheden. Het bedrijf hanteert een bestelminimum van 1250 kilogram brine of 1300 kilogram flakes. Voor de consument kost een flesje magnesiumolie van 100 milliliter bij Zechsal 12,95 euro.

Critici, waaronder Stichting Stop Zoutwinning, milieugroepen en de bewonersgroep Borgercompagnie, zien in de uitbreiding van de productie een poging om het bestaansrecht voor de fabriek en de zoutwinning te verankeren. Toen het zout werd ontdekt, móest er een toepassing voor worden bedacht. Die vond men in het produceren van vuurvaste stenen. Pas toen die markt instortte, richtte Nedmag zich op andere afzetgebieden en productiemogelijkheden.

Een duurzaam imago zou het bedrijf bovendien goed van pas komen. Een bedrijf dat zich inzet voor de verbetering van de gezondheid van mens en milieu kan op meer goodwill van bevolking en politiek rekenen, dan een vervuilend chemieconcern, ook al verandert er niets in het winningsproces. Volgens de bezorgde burgers is er sprake van bewuste greenwashing: een groene reputatie creëren om goodwill te kweken bij de bevolking en beleidsmakers en zo de toekomst van het bedrijf veilig te stellen.

Frans Goorman, Technology & Business Development Director bij Nedmag, beaamt dat de vuurvaste stenen vanaf het begin het belangrijkste product waren voor het bedrijf. Nog steeds is het magnesiumoxide dat daarvoor nodig is, het belangrijkste exportproduct van Nedmag. Hij vindt het echter niet meer dan logisch dat er ook naar andere markten werd gezocht: 'De cement- en staalindustrie (waarvoor de vuurvaste stenen worden gebruikt, red.) is cyclisch. Met maar één product is een bedrijf heel kwetsbaar.'

De reden dat de medische en cosmetische toepassingen van het magnesiumchloride pas redelijk recent door Nedmag als afzetmarkt werden ontdekt, ligt volgens hem in de ontwikkelingen van de afgelopen tien jaar. 'Het besef van het belang van magnesium voor het lichaam is pas de laatste tien jaar ontstaan. Het wordt daardoor steeds belangrijker in voeding, voor mens en dier.' En daardoor dus ook voor Nedmag. Greenwashing of niet, het zoutbedrijf zegt in te zetten op duurzaamheid.

In 2016 maakte Nedmag bekend dat het in de komende jaren 122 miljoen euro zou investeren, waarvan 65 miljoen naar nieuwe zoutputten in het gebied zou gaan en 57 miljoen werd gereserveerd voor 'duurzame innovatie'. Dat betekent echter niet alleen maar gezondheid, zegt Goorman.

'Het begrip duurzaam is relatief. Als wij bijvoorbeeld magnesiumhydroxide maken, die wordt ingezet om fosfaat terug te winnen, dan is dat ook een vorm van duurzaamheid. Het is voor ons belangrijk om een gebalanceerd productportfolio te hebben. Daarbinnen schuiven we steeds verder op naar gezondheid en duurzaamheid.'

Een betere reputatie is daarbij mooi meegenomen, geeft directeur Bruning toe. Het bedrijf staat namelijk met de rug tegen de muur. Het ingediende winningsplan voor de komende jaren is nog niet goedgekeurd. Het advies van Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) kan elk moment op de mat vallen. Als dit negatief uitvalt en ook de andere stakeholders, zoals de gemeente Veendam, gemeente Midden-Groningen en de provincie Groningen, mogelijk beïnvloed door het protest van de omwonenden, een negatief oordeel vellen, kan het ministerie van Economische Zaken het plan zomaar afkeuren.

Dat kan het einde van de zoutwinning en dus van Nedmag betekenen. 'We willen daarom duidelijk laten zien wat wij voor de omgeving, maar ook voor de industrie kunnen betekenen,' verklaart Bruning de duurzame ambities van zijn bedrijf. Zechsal en Zechstein Minerals zouden het liefst zien dat Nedmag alleen nog zou inzetten op het produceren van het bijzondere bischofiet.

Ondanks het feit dat haar bedrijf direct afhankelijk is van Nedmag, is Prinsen van Zechsal kritisch: 'We willen een duurzaam bedrijf zijn. Daarom willen we graag zien dat er minder magnesiumzout uit de bodem wordt gehaald en dat het alleen wordt gebruikt voor de toepassingen waarvoor deze hoge kwaliteit strikt noodzakelijk is.' Onder andere de gezondheidstoepassingen dus.

De twee bedrijven weten echter ook wel dat zij geen vuist kunnen maken. De producten voor Zechstein maken slechts 0,2 procent uit van de hele zoutproductie van Nedmag. Beide bedrijven volgen de ontwikkelingen rondom het zoutbedrijf nauwlettend. Zechstein Minerals-directeur Hooiveld: 'Er is veel polarisatie. We merken dat concurrenten er al garen bij proberen te spinnen. Wij proberen er zo neutraal mogelijk in te staan. We willen een goede buur zijn. Ik woon ook in Veendam, maar het unieke karakter van het zout mag in de discussie niet worden vergeten.'

Hij doelt hiermee op de oproep van de actiegroepen om de hele zoutwinning te stoppen. In hun strijd gaat het om de schade die aan de huizen in het gebied is ontstaan en om de overlast die bewoners ervaren. Hooiveld zegt de zorgen te begrijpen, maar vindt dat er te weinig oog is voor het in zijn ogen unieke product dat zoutwinning oplevert. Hoewel Nedmag aandeelhouder is, probeert Zechstein Minerals zoveel mogelijk een eigen koers te varen. Onderdeel daarvan is het idee om juist naar de kansen te kijken voor de regio.

Hooiveld was degene die samen met zijn zakenpartner het plan lanceerde om in Veendam een kuuroord te realiseren. De politiek had er wel oren naar, maar financieel bleek het niet haalbaar. Ondanks die teleurstelling ziet Hooiveld het nog steeds zitten: 'We moeten verder kijken dan de werkgelegenheid op dit moment. De hele regio zou baat hebben bij de aanleg van een kuuroord.'

Ook Kisuma, dat volgens Nedmag ongeveer tien procent van de totale productie afneemt, maakt zich zorgen over de toekomst. De luider klinkende kritiek op Nedmag raakt ook het Japanse bedrijf indirect. Directeur Oolbekkink: 'Ons moederbedrijf in Japan wil graag op de lange termijn blijven, maar wil daar ook zekerheid over hebben en is gebaat bij stabiliteit.'

Hij vreest dat het bedrijf bij te veel onrust besluit om de fabriek te verplaatsen naar een andere bron. Dat zou een klap zijn voor de hele chemische industrie in Nederland. 'Deze industrie krijgt vaak veel kritiek vanwege vervuiling of milieustandpunten, maar juist nu zijn er ook veel mogelijkheden, bijvoorbeeld op het gebied van het afvangen en hergebruiken van CO2. Daarin kan onze industrie in de toekomst een steeds grotere rol in spelen. Het zou zonde zijn als deze mogelijkheden verdwijnen door het sluiten van de locatie.'

Dat deze bedrijven baat hebben bij het magnesiumzout uit Veendam is duidelijk. Wat levert het maatschappelijk nou op? Wegen de kosten op tegen de baten? Kan de bevolking een graantje zout meepikken? In het vervolg van dit onderzoek zoeken we uit wat het economische belang is van Nedmag en hoe dit zich maatschappelijk manifesteert.