Het stikstofbesluit: hoe zit het ook alweer?

Het stikstofbesluit heeft grote gevolgen, ook voor onze provincie. Dat besef dringt nu toch echt door bij politiek, burger en bedrijven. Naar verwachting zullen verschillende sectoren hinder gaan ondervinden van het besluit van de Raad van State.
Dit artikel is eerder gepubliceerd op 13 september 2019. Vanwege de actualiteit, plaatsen we het nu opnieuw.
Voor de natuur is het besluit goed nieuws. Het stikstofbesluit is belangrijke - maar ook ingewikkelde - materie.
Vanaf Schiermonnikoog, waar hij bezig is met onderzoek, probeert hoogleraar Ecologie Han Olff van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) aan de hand van vier vragen wat duidelijkheid te scheppen over het stikstofbesluit.

Wat betekent de uitspraak van de Raad van State?

'De rechter heeft beslist dat Nederland zich moet houden aan haar eigen afspraak in EU-verband dat de Nederlandse natuur maar een maximale hoeveelheid bemesting aan kan die uit de lucht komt. Nederland heeft afgesproken dat de biodiversiteit in Natura 2000-gebieden niet verder mag dalen. Biodiversiteit betekent dat er veel verschillende soorten planten en dieren in één gebied voorkomen. De hoeveelheid neerslag van reactief stikstof waarbij de natuur écht in de problemen komt, is niet bepaald door nattevingerwerk. Dat is uitgebreid onderzocht door grote universiteiten en gerenommeerde onderzoeksinstituten van over de hele wereld.'
'Stikstof regent veelal in de directe omgeving neer van waar het vrijkomt, maar het probleem is natuurlijk ook grensoverschrijdend. Misschien niet in die mate van C02. Maar als er uitstoot van de zware industrie in Duitsland deze kant opwaait, hebben wij daar natuurlijk last van. En dieren houden natuurlijk ook geen rekening met landsgrenzen. Vandaar de Europese afspraken in dit verband.'
Wat is het stikstofbesluit?
De Raad van State (RvS) oordeelde dat het Programma Aanpak Stikstof (PAS) van Nederland niet voldoet aan Europese regels. In dat programma was vastgelegd dat een project stikstof mocht uitstoten, ook in de buurt van specifiek beschermde natuurgebieden, zolang de belofte maar werd gedaan dat de uitstoot in de toekomst zou worden gecompenseerd. Nu blijkt dat het besluit van de RvS ook gevolgen heeft voor allerlei overheidsprojecten, omdat deze compensatie ook hard moet worden aangetoond.
'Voor Nederland heeft dit nog meer gevolgen dan voor veel andere landen in de EU. Nergens is de landbouw zo intensief als hier, vooral de veehouderij. Nederland is het tweede exporterende land na de Verenigde Staten in landbouwproducten. Dat is dus nog voor landen als grote landen Rusland, Duitsland en Frankrijk. Netto gezien exporteert Nederland dus stikstof over de landsgrenzen.'

Wat betekent dit nu voor de provincie Groningen?

'De provincie Groningen wil een voortrekkersrol op het gebied van natuurinclusieve landbouw in Nederland en zelfs Europa. Het kabinet zet hier ook sterk op in. Dat ging vooral over biodiversiteit, duurzame producten, en nieuwe verdienmodellen maar nu komt stikstof er opeens bij als argument. Dit kan natuur én landbouw in de provincie een boost geven. Dat kan positieve invloeden hebben op de energietransitie, een versnelde overgang van kolen en gas naar wind- en zonne-energie.'
Vooral kinderen met astma en mensen met COPD hebben hier last van
Han Olff - hoogleraar ecologie
'Er zal dan ook sterk gekeken moeten worden naar bijvoorbeeld de Eemshaven. Die was bedoeld als energiehub, inclusief energiecentrales op basis van fossiele brandstoffen, maar ligt natuurlijk pal naast de Waddenzee, een van de Natura 2000-gebieden.'
'Kijk, dit is niet vrijblijvend meer. De handhaving zit 'm in eerste instantie nog niet in straffen, maar vooral in vergunningverlening. Bestaande activiteiten blijven voorlopig nog wel grotendeels toegestaan, maar lopende en nieuwe vergunningen zullen vaker worden geblokkeerd totdat duidelijk keuzes worden gemaakt.'

Wat is stikstof?

Stikstof is een geur- en reukloos gas dat essentieel is voor het leven op aarde. Behalve natuurlijk stikstof zijn er twee bronnen van stikstofemissie: N0x, stikstofoxide uit verkeer en industrie en NH3 , ammoniak, dat vrijkomt uit mest en gier in de intensieve veehouderij. Dat deel uit de landbouw is het grootst: 70 procent tegenover 30 uit verkeer en industrie.

'Laten we ook niet vergeten dat dit besluit ook belangrijk is voor de volksgezondheid. Stikstofoxiden uit verkeer en industrie zijn een aspect van luchtvervuiling, vooral kinderen met astma en mensen met COPD hebben hier last van. We willen hier in de toekomst niet met mondkapjes lopen zoals in China. Het gaat dus ook om een schone leefomgeving voor mens en natuur, ook in Groningen.'

Waarom is stikstof eigenlijk schadelijk?

'De lucht bestaat voor tachtig procent uit stikstofgas. Dat is het natuurlijke deel en is chemisch inactief. Dan zijn er nog de chemisch reactieve vormen van stikstof die wij mensen aan de lucht toevoegen en die neerdalen op ons land als het regent. Het ene deel daarvan komt van de industrie én verkeer (vooral stikstofoxiden) en het andere deel (vooral ammoniak) van de landbouwsector.'
Stikstof bevordert dominante plantensoorten
Han Olff - hoogleraar ecologie
'Reactief stikstof is in lage hoeveelheden niet schadelijk en zelfs noodzaak voor de natuur. Hier, op de oostpunt van Schiermonnikoog, komt zo'n twintig kilo reactief stikstof per hectare uit de lucht vallen door natuurlijke processen. Dat noemen wij de achtergrond-depositie, en is essentieel voor ecosystemen.'
'Maar te veel reactief stikstof is slecht voor natuurgebieden, omdat het vooral de dominante plantensoort bevordert. Duinen bijvoorbeeld zijn voedselarme gebieden. Als daar te veel stikstof uit de lucht valt, gaan een paar dominantie soorten harder groeien ten koste van de rest. Dat is ook slecht voor de overige biodiversiteit, zoals van vlinders en vogels.'

Hoogleraar Ecologie Han Olff op Schiermonnikoog.
'Boeren willen op hun land graag één dominante soort die hard groeit, zoal Engels raaigras of mais. Die zijn dus gebaat bij veel reactief stikstof. Boeren verspreiden dus veel drijfmest, ofwel gier, over het land. Maar een deel van die stikstof komt in de lucht en daarmee in naastliggende natuurgebieden.'
'Voor 2015 ging het zo. Stel: op Schiermonnikoog wil een zevende veeboer zich vestigen. Er komt dus meer stikstofuitstoot bij, maar de totale emissie moet gelijk blijven omdat de polder met boeren vlak naast de voedselarme duinen ligt. Die totale uitstoot kan dus alleen gelijk blijven als tegelijkertijd één van de andere boeren stopt, of al het gemotoriseerd verkeer verboden wordt. En tegelijkertijd aangetoond wordt dat de natuur er niet op achteruit gaat.'
'In 2015 kwam PAS, dat is een creatieve oplossing voor deze lastige keuzes. Volgens PAS kan die nieuwe boer gewoon beginnen, als er tegelijkertijd ook plannen zijn in de toekomst de negatieve effect van die extra stikstof tegen te gaan, zoals het afplaggen van de duinen, maar zonder dat nog duidelijk is of dat het verlies van biodiversiteit door die extra stikstof zo ook echt zal worden tegengegaan.'
Wat is PAS?
Het Programma Aanpak Stikstof is opgesteld omdat de uitstoot van stikstof (ammoniak en stikstofoxiden) schadelijk is voor kwetsbare natuurgebieden. In het PAS is bepaald dat er ruimte moet zijn voor nieuwe economische activiteiten waarbij stikstof wordt uitgestoten, als er maatregelen worden genomen die de uitstoot op termijn verminderen of compenseren. Maar dat is in strijd met de Europese natuurwetgeving, oordeelde de Raad van State. Een dergelijk 'voorschot' is nu niet meer mogelijk.

'Maar we kunnen ook zeggen: Die zevende boer kan er sowieso bij, want we gaan in de toekomst meer doen door bijvoorbeeld meer geld in natuurbeheer te stoppen, of door vaker te maaien of stukken afplaggen. Op die manier halen we dan de opgebouwde stikstof weg. We leven dan dus op de pof, we beloven dat we in de toekomst iets gaan doen.'
Er is een vaste jaarlijkse hoeveelheid stikstof, dus je moet nu gewoon kiezen
Han Olff - hoogleraar ecologie
'De Hoge Raad heeft nu gezegd: dit kan zo niet. Deze beloften zijn onzeker, want spelen zich af in de toekomst. Er is niet aangetoond dat ze werken of ook daadwerkelijk zullen plaatsvinden. Er is een vaste jaarlijkse hoeveelheid stikstof, dus je moet nu gewoon kiezen. PAS deed net of dat probleem er niet was. De simpelste vergelijking is misschien nog wel: je kan je maandsalaris niet twee keer uitgeven zonder te lenen. En lenen met de belofte dat je het misschien terugbetaalt mag nu niet meer, omdat die beloften van terugbetaling onvoldoende hard bleken.'

Is de politiek nu aan zet?

'Ja, dat denk ik wel. Er zullen de komende jaren keuzes moeten worden gemaakt, die niet langer vooruitgeschoven kunnen worden. D66 heeft al gezegd dat het de veestapel met de helft wil reduceren. VVD en CDA hebben voor zover ik weet nog geen oplossingen.' LTO (de land- en tuinbouworganisatie) heeft al voorgesteld natuurgebieden op te heffen zodat ze de landbouw niet langer 'dwars zitten'.
Verschillende sectoren zijn al begonnen met framen
Han Olff - hoogleraar ecologie
'Veel politieke keuzes worden ook echte keuzes. Gaat de politiek Schiphol nog uitbreiden? Komen er extra megastallen of moet de landbouw juist de-intensiveren? Wat doen we met grootschalige projecten voor nieuwe industrie? Je kan bijvoorbeeld ook denken aan het aanpassen of verminderen van de maximumsnelheid, dat maakt wat uit in stikstofuitstoot.'
'Directe gevolgen zijn ook al merkbaar. Gemeenten langs de A2 hebben bijvoorbeeld al eerder bezwaar gemaakt tegen de verhoging van de maximumsnelheid vanwege geluidshinder, en krijgen nu gelijk vanwege het stikstofbesluit. En dichter bij huis staat door het stikstofbesluit de verdubbeling van de N33 tussen Zuidbroek en Appingedam ter discussie.'
'Verschillende sectoren zijn al begonnen met framen. Zo heb ik bouwsector bijvoorbeeld al horen zeggen: we kunnen nu niet alle scholen bouwen die nodig zijn. En de landbouwsector zegt: de consument wil een goedkoop biefstuk op het bord houden, wellicht moet de natuur daarvoor wijken. Dat zullen we de komende tijd vaker gaan zien.'
'Dit lijkt een politiek belangrijke periode. Het is ook het moment voor de politiek om door te pakken. Met deze juridische uitspraak hebben sommige partijen nu het gelijk aan hun zijde.'