Tuinkoepels aan de Hereweg: Zuipkeet avant la lettre én pareltje voor Stad

Groningen beschikt nog over relatief veel goed bewaarde tuinkoepels (ook wel theekoepels genoemd) uit de 18e en 19e eeuw. De welgestelde bevolking ontvluchtte regelmatig de oude vestingstad. Een stad die vol, warm en benauwd was. Ver reizen was nog niet zo gemakkelijk, dus dan maar een tuinkoepel vlak buiten de stad, moeten de rijken hebben gedacht.

De bekendste tuinkoepel is de barokke Scholtenskoepel uit 1868, aan de zuidoostzijde van het Herewegviaduct, vlak langs de spoorlijn. Minder opvallend - maar bijna een eeuw eerder gebouwd – is de beschadigde koepel aan de Hereweg 2, de brug over aan de centrumzijde van de stad. En dan zijn er nóg twee koepels aan de Hereweg: de tuinkoepel in het Sterrebos uit 1818 en de theekoepel aan de Hereweg 1, gebouwd rond 1862.

De meeste theekoepels verrijzen aan de zuidkant van de stad, van oudsher de chique én groene kant. Taco Tel, bouwkundig expert van de gemeente Groningen: 'De Hereweg was een geliefd oord om te verblijven, omdat het erg groen was. De rijke bovenlaag had dan een theekoepel aan die weg. Er werd ook veel groente gekweekt voor inwoners van de stad.' De minder bedeelden moesten genoegen nemen met volkstuinen aan de noordkant van de stad, bijvoorbeeld in de Rozen-, Lelie-, Tuin- en Violenstraat.

Overigens is de naam 'theekoepel' enigszins misleidend volgens Reinder Smith, kenner van RTV Noord van het historische stadse leven. 'Zo'n koepel was eigenlijk een zuipkeet voor rijke mensen. In die buitenverblijven werd meer jenever gedronken dan thee.' Die functie zijn ze inmiddels natuurlijk kwijtgeraakt. 'Nu zijn de koepels vooral een mooie blik naar het verleden', zegt Smith. Het is de herinnering aan een oud stukje stad, hoe de stad vroeger was.'

De Hereweg was indertijd dé uitgaansweg van Groningen. Wandelaars ofwel 'buitenwezens' vonden vermaak in diverse 'uitspanningen', de oude benaming voor café's en eethuizen. Volgens een bron uit die tijd zijn er langs de weg 'lusthoven voor particulieren en herbergen voor collectieve ontspanning en vermaak'.

Aan die particuliere tuinen, met hun buitenhuizen, tenten, tuinhuizen en andere verblijven kwam abrupt een einde toen die tijdens het beleg van 1672 met de grond gelijk werden gemaakt, met jaren van chaos in het gebied als gevolg.

Met de Parklaan, vroeger simpelweg 'weg onder de boompjes' genoemd, het Sterrebos uit begin 18e eeuw en het aanplanten van diverse bomen langs de Hereweg ontstond langzamerhand weer een 'groene zone'. De theekoepel werd niet voor niets gebouwd op de locatie van Hereweg 2. Het was het ideale uitzichtpunt, op het uiterst noordelijke puntje van de gecultiveerde gronden. Men had de gehele omgeving in het vizier: de Heerepoort, de wandelaars langs het riviertje de Griffe, (waar nu de Oosterpoort staat) en de Hereweg over de volle lengte.

Raadsheer Johan van Hoorn gaf opdracht tot de bouw van het achtkantige bouwwerk, dat in 1774 of kort daarna is gebouwd. Van Hoorn had ruimte genoeg rond z'n koepel: zijn tuin bevatte vrijwel het gehele complex tussen de Hereweg, de huidige Parklaan en de Branderburgersteeg.

In 1872 kocht medicus Jacobus van der Steege de tuinkoepel. Er kwam een aanbouw in de volle lengte van de tuin en later is de oorspronkelijke ingang ten oosten opgegaan in een nieuwe aanbouw. De vensters van de koepel bestonden eerst uit kleine ruitjes maar werden vervangen door grote ramen.

De omgeving verloor een groot deel van haar charme na de aanleg van het viaduct in 1867/68. Dat gold zeker voor de tuinkoepel aan de Hereweg 2. Taco Tel: 'De koepel was bedoeld om een mooi uitzicht te hebben, nu is dat niet meer zo. Het was oorspronkelijk ook helemaal niet de bedoeling dat er wagens langs zouden rijden, laat staan dat er een spoor langs zou komen en een viaduct zou worden gebouwd.'

Het Herewegviaduct met aan weerszijden de twee theekoepels (Foto: Benno de Jongh/RTV Noord)

In 1865 werd het aan de koepel grenzende gebouw afgebroken en vervangen door nieuwe bebouwing. Dat betekende een definitief einde van de koepel als buitenverblijf. Niet in de laatste plaats omdat de buitengebieden werden opgeslokt door de stad. Hereweg 2 werd laat 19e eeuw in het kadaster aangeduid als een 'Heerenbehuizing met koepel'.

Wat overblijft is een verborgen pareltje in Stad. In 1922 werd het aangrenzende huis verbouwd tot beneden- en bovenwoning. Vanaf de jaren '50 diende de koepel tijdelijk voor de tentoonstelling van huishoudelijke en technische apparatuur, en daarna weer als onderdeel van het woonhuis.

Willem van de Vis kocht het huis zo'n vijf jaar geleden. De koepel doet nu dienst als muziekkamer; er staat een drumstel en een aantal gitaren. Het is een lichte ruimte met een mooie akoestiek, in de hoek van het huis. 'De koepel is de ziel van het huis, het hart. Zo voelen we dat ook. Ik hoop daarom dat de gemeente werk maakt van de restauratie. Al wil ik er even nadrukkelijk bijzeggen dat mijn schade natuurlijk in het niet valt bij de aardbevingsschade van veel huizen in de provincie.'

Het uitzicht op die andere theekoepel aan de andere kant van de straat, stemt Van de Vis enigszins treurig. 'Ik zie dat er weinig tot geen onderhoud wordt gedaan en dat het achteruit gaat. Dat is jammer.'

Een ansichtkaart uit 1901 met het woonhuis met koepel van Hereweg 1, met op de voorgrond de plek waar later Chinees restaurant Ni Hao zich zou vestigen (Foto: Groninger Archieven)

De koepel waar Van de Vis op uitkijkt werd gebouwd in 1862 in opdracht van burgemeester Lucas Trip en bedoeld als zomerhuis voor twee van zijn ongetrouwde achterkleindochters. In 1885 kocht uitgever Popko Noordhoff de woning met theekoepel op Hereweg 1. Hij gebruikte de koepel eerst als buitenverblijf en ging er later permanent wonen. In 1933 nam de rijwielhandel Glaudé het pand over, totdat die in 1985 met de zaak stopt. De koepel en de panden op nummer 1, 3 en 5 komen in handen van de gemeente.

Sindsdien gaan er stemmen op de panden te slopen omdat er plannen zijn voor een tramlijn. De tram kwam er niet, maar de sloop is nog niet definitief van de baan. Antikraak-bedrijf CareX beheert nu de Glaudé-panden in opdracht van de gemeente.

Taco Tel, bouwkundig expert van de gemeente, zou de sloop van de panden betreuren. 'Nu zijn er nieuwe plannen voor het opknappen van het gehele stationsgebied. Dat is denk ik de reden dat de gemeente nog geen definitief besluit heeft genomen over de panden.' Maar veel liefhebbers van oude gebouwen en buurtbewoners zien de verpaupering en vrezen dat de gemeente alsnog aanstuurt op sloop.

En hoe moet het verder met Hereweg 2? 'Dit is een gemetseld gebouwtje met naar verhouding grote ramen. Het is wat kwetsbaarder. Dus het was ook helemaal niet de bedoeling dat er wagens langs zouden rijden', aldus Tel.

Dat vindt bewoner Van de Vis ook. 'Ik dacht dat het al eerder mis zou met die vrachtwagens die hier langsrijden. Ik hoop dat de gemeente snel overgaat tot actie.'