Watertorens: iconen van Stad en Ommeland

Het water van de rivier de A, dat bierbrouwerijen al langer gebruikten, was het meest zuivere in de omgeving van Stad. In de decennia voor én na de eeuwwisseling verrezen her en der watertorens in het landschap. Kolossale gebouwen, veelal gemaakt van baksteen en staal, die het silhouet van een stad of dorp mede gingen bepalen.

Welke watertorens staan nog overeind en welke niet? Wat is hun historie en hebben zij een succesvol tweede leven? Op de dag dat het Waterbedrijf Groningen 140 jaar bestaat maken we een rondje langs de watertorens in onze provincie.

In 1880 richtten twee artsen het eerste waterbedrijf in Groningen op. Ze bouwden een watertoren aan de Hereweg, in het Sterrebos. De eerste watertoren van Groningen was bijna 35 meter hoog en had een waterreservoir van 675 kubieke meter. Vanuit De Punt werd water gepompt naar het Sterrebos dat vanuit daar verspreid werd over huishoudens en bedrijven met een aansluiting.

Alleen oudere Stadjers kennen de kloeke toren pal langs de Hereweg misschien nog, want in 1970 werd hij afgebroken. Het reservoir was in zo'n slechte staat dat hij geheel moest worden vernieuwd en dat zou te veel gaan kosten.

De watertoren aan de Hereweg, direct naast de Van Mesdagkliniek (Foto: Waterbedrijf Groningen)

Veel van de watertorens in de provincie die wel overeind bleven, verloren in de tweede helft van de 20ste eeuw hun oorspronkelijke functie. Het leidingnet wordt nu met kleine ondergrondse drukverhogingspompen in stand gehouden. Dat is veel goedkoper in het beheer en onderhoud dan de watertorens.

In 1907 begon de gemeente haar eigen waterleidingbedrijf. De stad Groningen had toen dus een particulier én een gemeentelijk waterbedrijf. Het gemeentelijk bedrijf haalde zijn water uit het grondwater in Haren en bouwde in 1912 een watertoren op de hoek van de Hofstede de Grootkade en de Herman Colleniusstraat.

Er ontstond een lange strijd tussen de twee bedrijven, waar in 1918 een einde aan kwam toen de gemeente voor veel geld het particuliere bedrijf kocht. Vanaf dat moment is er dus één waterbedrijf in Stad.

Peter Berends is inspecteur drinkwaterinstallaties bij dat ene Waterbedrijf Groningen en een lopende encyclopedie als het gaat om de geschiedenis van water en watertorens. 'De locaties van de torens werden zorgvuldig gekozen. Op relatief hoge plekken en in de buurt van veel huishoudens en bedrijven.'

Maar wat doen watertorens eigenlijk? Berends: 'Watertorens garanderen een gelijkmatige verdeling van het waterverbruik, ook op extreem warme dagen. En in tijden dat veel water wordt verbruikt, moet er ook nog genoeg druk zijn voor bluswater.'

Wat opvalt is de variatie in bouwstijlen. Dat geldt ook voor de binnenkant. 'De reservoirs zijn meestal van staal gemaakt, met een hangbodemreservoir of een hollebodemreservoir. Beide typen zie je in Stad en provincie terug. In de nachtelijke uren werden de reservoirs in de torens gevuld, omdat er dan minder water werd gebruikt en er voldoende druk over was om de torens te vullen', aldus Berends.

De bouw van de watertoren aan de Hofstede de Grootkade in 1912 (Foto: Waterbedrijf Groningen)

De gemeentelijke watertoren op de hoek van de Hofstede de Grootkade en de Herman Colleniusstraat is met ruim 56 meter veruit de hoogste toren van Noord-Nederland en zelfs een van de hoogste van ons land. Behalve lang is de 'Watertoren West' ook een behoorlijk dikke jongen, met een oorspronkelijke inhoud van zo'n 780 kubieke meter.

De Canadezen schoten het reservoir tijdens de bevrijding op 15 april 1945 lek. Daarna bracht het Waterbedrijf een nieuw, nog groter reservoir aan van 1000 kubieke meter, onder het oude reservoir.

In 2013 verkocht de gemeente de toren aan Vastgoed Noord-Nederland. Eigenaar Wim de Vries had plannen voor twaalf appartementen en een restaurant boven in de toren. De Vries: 'Wij vonden de aankoopprijs niet gek. Doordat bewoners uit de buurt bezwaar maakten tegen het parkeren, heeft het nog jaren geduurd voordat we de vergunning kregen.'

De schade die de Watertoren West opliep tijdens de bevrijding in 1945(Foto: Waterbedrijf Groningen)

Een deel van de verbouwingen is al in gang gezet. Inmiddels heeft Vastgoed Noord-Nederland de toren doorverkocht aan Calculus, een ander vastgoedbedrijf. De Vries hoopt niettemin dat de plannen zoals hij ze gemaakt heeft, alsnog doorgaan.

De toren aan de rand van het Noorderplantsoen werd in 1908 speciaal voor het ziekenhuis gebouwd. Met een lengte van ruim 45 meter en een inhoud van zo'n 1000 kubieke meter, ofwel één miljoen liter water, kon het ziekenhuis te allen tijde onder voldoende druk van drinkwater voorzien worden.

Een speciale toren, vindt Berends. 'Het was de eerste watertoren in Groningen met een stalen, doorzichtige onderbouw. Het reservoir in de toren heeft een bodem in de vorm van een halve bol. Dit zogenoemde 'Barkausen-reservoir' werd meestal uitgevoerd met een open, ijzeren constructie. Omdat men dat toen niet zo mooi vond, werd deze bouwstijl niet veel toegepast in Nederland.'

Vanwege die open constructie heeft het gebouw maar liefst twee bijnamen: 'De Duiventil' en 'De IJzeren Dame'. In 1977 raakte de toren buiten gebruik. Tegen sloop was veel verzet, dus in 1988 werd de karakteristieke toren gerestaureerd en twee jaar later schreef de gemeente, die nog steeds eigenaar van het gebouw is, een prijsvraag uit. Kernvraag: 'Wie ziet er toekomst in een toren?'

Veel mensen, zo bleek uit het grote aantal inzendingen. Van een bubbelbad voor bejaarden tot een tropische vlindertuin, van een waterorgel tot een waterklok en van een raket tot een luchtkasteel waar koffiebonen worden opgeslagen. Ideeën genoeg dus, maar het duurde nog even tot er echt wat gebeurde met de blikvanger ten noorden van het centrum.

In 2013 begon dan eindelijk de renovatie. Het waterreservoir van staal is schoongemaakt en opengebroken. Onder de naam 'De Bovenkamer van Groningen' is nu op de eerste verdieping een auditorium. Op de tweede verdieping is de zogenoemde Ronde Zaal. Beide zalen zijn te huur voor lezingen, feesten en partijen.

De bijna 43 meter hoge watertoren van Stadskanaal werd in 1935 gebouwd en het reservoir is 900 kubieke meter groot. Het water zou vanuit de toren aan de Ceresstraat verder gepompt moeten worden naar onder meer Ter Apel en Musselkanaal. Door de bouw van de toren waren er minder krachtige pompen nodig.

Nadat het de oorspronkelijke functie verloor, is de toren een tijd gebruikt als uitkijktoren. In 2018 verkocht de gemeente de blikvanger aan Sander van Wees voor 40.000 euro. Veel te weinig, vindt een deel van de oppositie, die wil weten waarom het college deze deal heeft gesloten. De gemeente wees eerder na langdurige onderhandelingen stichting Rondom de Watertoren de deur.

Historische prent van de watertoren van Stadskanaal(Foto: Waterbedrijf Groningen)

'De watertoren is getaxeerd op 114.000 euro. De verkoop van 40.000 euro is een vorm van staatssteun', aldus Klaas Pals van D66.

De toren aan de Winschoterweg in Oude Pekela is met 48 meter en een reservoir van 1000 kubieke meter een behoorlijk flinke jongen. De toren is gebouwd in 1938, vooral omdat het pompstation in Onnen niet altijd de benodigde druk kon leveren.

De toren heeft veel weg van die in Stadskanaal. Geen toeval, want H. F. Mertens ontwierp beide gebouwen in de stijl van de Delftse School. Hij is wel iets groter en heeft een stuk meer ramen dan die in Stadskanaal.

Oude Pekela, Binnenweg en watertoren(Foto: Fotograaf onbekend, Groninger Archieven)

In 2014 kocht een vastgoedhandelaar uit Slochteren de toren.'De toren kwam in juni in het nieuws toen de politie er een inval deed. De toren is sinds 2016 eigendom van de 58-jarige Jan H. uit Meeden. Hij is de voormalige woordvoerder van actiegroep Storm Meeden.

De nieuwe eigenaar zei vlak na de aankoop: 'Ik krijg hier een verticale speeltuin. Ik heb ooit gezegd wel in een flat te willen wonen, maar dan moest die alleen van mij zijn.'

De watertoren in Winschoten was puur voor de stad zelf bedoeld en niet voor de provincie. Winschoten had immers een eigen waterleiding. De toren aan wat nu de Watertorenstraat heet, is in 1967 afgebroken vanwege de slechte staat van het metselwerk.

Berends: 'Het cement was in de tijd van de bouw rond 1900 blijkbaar schaars, want de stenen lagen min of meer los op elkaar. Er zijn zelfs stenen naar beneden gevallen, waarbij op een haar na gewonden zijn gevallen. Toen heeft men maar besloten de toren af te breken en niet weer op te bouwen. Die herbouwkosten zouden te hoog zijn.'

De voormalige watertoren van Winschoten, misschien wel de mooiste die de provincie heeft gekend (Foto: P. Kramer, Groninger Archieven)

Dat de toren er niet meer staat is jammer, want volgens Berends was de watertoren een pareltje. 'Aan de zijkant van het reservoir was een wenteltrap met torentje bevestigd om zo op het dak van het reservoir te komen', aldus de liefhebber.

Een andere toren die de tand des tijds niet heeft doorstaan, is die aan de Familie Bronsweg in Wagenborgen. Ook deze toren werd met slecht materiaal gebouwd en moest daarom worden gesloopt in 2007. De eerste versie verrees al in 1891 en de toren werd in 1920 verhoogd.

De watertoren van Wagenborgen rond 1930 (Foto: P. Kramer, Groninger Archieven)