Zes weken lang oefeningen van straaljagers: 'Wéér een ander geluid'

Lawaaioverlast is moeilijk te voorkomen
Lawaaioverlast is moeilijk te voorkomen © Defensie
Zes weken lang oefenen straaljagers in de avonden over Noord-Nederland. Als zij door de geluidsbarrière vliegen, zorgt dat voor harde knallen. Het probleem is dat het niet altijd duidelijk is waar het geluid vandaan komt.
De knal die vrijkomt met door een geluidsbarrière gaan, zorgt met enige regelmaat voor onrust, zeker wanneer de vliegbasis zegt dat het niet de veroorzaker is. Was het toch weer een aardbeving? Bij de vorige oefeningen van straaljagers stond de Bevingsmelder van RTV Noord regelmatig roodgloeiend. De onduidelijkheid is dan ook groot, als het niet om een aardbeving blijkt te gaan.
'We zijn op de hoogte van de onrust die leeft over het geluid en de trillingen, dus als we uitsluitsel kunnen geven dan doen we dat.' Dat zegt Jayme Tol, woordvoerder van de Vliegbasis Leeuwarden.
We zijn in gesprek met verschillende partijen in Groningen in gesprek om de communicatie optimaal te maken
Jayme Tol- Woordvoerder van Vliegbasis Leeuwarden
Het lastige is alleen dat het in lang niet alle gevallen om straaljagers gaat die vertrekken vanuit Leeuwarden. Vaak gaat het om vliegtuigen die opstijgen bij het Brabantse Volkel en via Oost-Nederland over de provincie richting het oefengebied boven de Wadden- en Noordzee vliegen. 'En het zijn vaak zelfs Duitse, Belgische of Amerikaanse toestellen.'
Er is nog een wereld te winnen, beseft ook Tol. 'We zijn met verschillende partijen in Groningen in gesprek om te kijken hoe we de communicatie kunnen optimaliseren.'

'Akoestisch event'

Eind oktober zorgde een piloot die een duikvlucht uitvoerde en door de barrière ging nog voor flinke trillingen in de lucht en op de grond. Ondanks dat dat zo'n 25 kilometer boven Schiermonnikoog gebeurde. Vliegbasis Leeuwarden was er toen snel bij om duidelijkheid te scheppen.

Amper twee weken later, op 10 december, was het weer raak. Inwoners van onder meer Slochteren, Hoogezand, Scheemda, Zuidbroek en Veendam voelen 'alles trillen'. Zou het soms weer om een straaljager gaan? Nee, dit keer laat de vliegbasis direct weten dat geen van de straaljagers die vanaf hun basis opstegen door de geluidsbarrière knalden.
Het KNMI heeft het over een 'akoestisch event' boven de Noordzee, tot honderd kilometer ten noorden van de Eemshaven'. Het blijft onduidelijk. Is het misschien een Duitse straaljager? Het kan net zo goed een oude zeemijn zijn die tot ontploffing is gebracht. Ook dat zorgt voor een geluidsgolf', aldus het weerinstituut vorige maand.

Openheid

Tol: 'Dat gevechtsvliegtuigen door de barrière gaan, hoort erbij en mag ook gewoon. Boven land is het niet de bedoeling en komt het ook bijna nooit voor. In 99,99 procent van de gevallen gebeurt dat boven de Noordzee en boven de minimale tien kilometer hoogte. Door bepaalde 'aanlandse' wind kan het soms zijn het geluid wordt meegevoerd.'

Wanneer wordt er gevlogen?

Het avondvliegprogramma vindt plaats op de volgende data:
week 2: 6 tot en met 9 januari;
week 3: 13 tot en met 16 januari;
week 5: 27 tot en met 30 januari;
week 6: 3 tot en met 6 februari;
week 7: 10 tot en met 13 februari;
week 8: 17 tot en met 20 februari.
Er wordt in principe gevlogen van maandag tot en met donderdag tot uiterlijk 23.00 uur. Door onvoorziene omstandigheden kan van dit vliegprogramma worden afgeweken.
Tol vindt het van belang dat er zo snel mogelijk duidelijkheid komt als het geknal en getril veroorzaakt wordt door een straaljager. 'In veel landen zoals Duitsland is de luchtmacht veel minder open met informatie. En in andere landen kan wettelijk ook veel meer. In Duitsland mag je ook boven een bepaalde hoogte boven land door de geluidsbarrière gaan.'

Gespreid geluid

Peter Wijninga is defensie-expert en oud-luchtmachtofficier. Ook hij kan zich goed voorstellen dat het overvliegen van straaljagers soms tot onduidelijke situaties leidt. 'Mensen kunnen het geluid vaak niet plaatsen. Het gaat zo snel en de vliegtuigen zitten meestal boven de wolken, dan zie je helemaal niets.'
Defensie richt zich in de communicatie nog vooral op omwonenden van vliegbases
Peter Wijninga - Defensie-expert
'Bovendien vliegen gevechtsvliegtuigen bijna altijd in tweetallen, in pairs. Soms grotere formaties, maar ook dan altijd in pairs. Ze vliegen dan niet vlak naast elkaar, zoals je vaak bij vliegshows ziet, maar een paar kilometer uit elkaar. Dat is voor de eigen veiligheid en ze kunnen elkaar dan goed in de gaten houden. Maar dat betekent ook dat het geluid gespreid neerdaalt.'

Fluitende toon

Wijninga vindt net als Tol dat het ministerie van Defensie al behoorlijk open is over de tijdstippen en aard van de oefeningen. 'Al richt men zich vooral op omwonenden van vliegbases. Misschien moeten belangengroepen uit Noordoost-Groningen zich nog meer laten horen.'
Zit er eigenlijk nog verschil tussen de F16 en de nieuwe F35? 'Nee, nauwelijks. De F35 geeft bij de start meer geluid. Tijdens het vliegen is het geluid van de F16 iets hoger, iets meer een fluitende toon. Maar je moet wel een geoefend luisteraar zijn om dat verschil te kunnen horen.'
Waarom wordt er in het donker geoefend?
Het simpele antwoord is: omdat de missies van de straaljagers ook meestal 's nachts zijn. Oefenen bij duisternis is dus nodig om vliegers optimaal voor te bereiden op hun taak, zowel in Nederland als in uitzendgebieden wereldwijd. De vroeg invallende duisternis in de wintermaanden is hiervoor zeer geschikt.
Bij duisternis vliegen F-16-vliegers met nachtzichtapparatuur, de zogenoemde Night Vision Goggles. De vlieger ziet door deze helderheidsversterkers alles in groentinten en zijn zicht is beperkt, vergelijkbaar met het kijken door twee kokers. Het trainen hiermee is pas zinvol wanneer de duisternis volledig is ingetreden.

Irritatie is groter

Erik Roelofsen, geluidsdeskundige en directeur van het de Nederlandse Stichting Geluidshinder, is zo'n geoefend luisteraar. Hij kent dan ook het verschil tussen de F35 en zijn oudere voorloper. 'Dat zit 'm in de geluidsklankkleur, het frequentiespectrum. De F35 heeft lagere bromtonen. Als een vliegtuig door de barrière heengaat maakt dat niet zoveel uit. Daarbij komt zoveel geluidsenergie vrij dat van de Noordzee over land wordt gedragen.'
'Als mensen wat horen of voelen, maar niet weten niet wat er aan de hand is, is de irritatie vaak des te groter. Ze denken: 'Weer een ander geluid.' Het is als druppels die telkens langzaam in een emmer stromen. Op een gegeven moment zit die emmer vol.'
'Bromtonen, of laag frequent geluid, lijken ook vaker in Groningen voor te komen. Die stapeling is het grootste probleem bij geluidshinder. Soms zeggen ze: 'Ja, dat concert is maar één keer per jaar.' Dat kan zijn, maar als er heel veel dingen maar één keer paar jaar zijn, is er in totaal dus veel geluidshinder.'

Nieuwe problemen voorkomen

Roelofsen: 'De maatschappelijke onrust als gevolg van overheidshandelen in Groningen is al groot. Daarom moet de communicatie zorgvuldiger gebeuren, daarmee kan je heel veel nieuwe problemen voorkomen. Hoe meer informatie er gegeven wordt, hoe beter. Al is het voor sommigen natuurlijk nooit genoeg.'
De maatschappelijke onrust in Groningen is al groot. Daarom moet de communicatie zorgvuldiger
Erik Roelofsen - Geluidsdeskundige
Kan je eigenlijk ook zelf horen wat de oorzaak is van een geluid? 'Over het algemeen geldt: Er is sprake van extra irritatie over geluid als je moeilijk de richting en oorzaak kunt bepalen', aldus de geluidsdeskundige.

Behoefte aan duidelijke overheid

'Met je oren in combinatie met je hersenen kun je goed richting bepalen. We weten vaak vrij nauwkeurig waar de geluidsbron vandaan komt. Je kan al wel horen dat het van buiten komt, binnenshuis lastiger dan buiten. Straaljagers hoor je vaak wel aankomen… daar hoef je geen geoefend luisteraar voor te zijn.'
Toch is het lang niet altijd duidelijk wat de herkomst van hinderlijk geluid is, blijkt wel uit de berichtgeving van de laatste jaren en de bevingsmelder van RTV Noord.
Roelofsen: 'Je moet het in perspectief zien. Groningen heeft behoefte aan een duidelijke overheid. Daarom moeten Defensie, provincie en gemeenten nog duidelijker communiceren waar het kan. Dat lijkt me een relatief kleine moeite.'