Boeren in de knel: 'Langdurige onzekerheid is voor niemand goed'

Bij AgroZorgwijzer komen de laatste tijd vaker uitingen van zorg binnen over de gesteldheid van boeren. 'We organiseren trainingen voor werknemers van erfbetredende organisaties, zoals adviseurs van veevoer of banken', zegt Christel van Raaij. 'Zij zien een groeiend aantal boeren en tuinders in de knel, van wie een aantal uit het leven stapt. Wij bieden zelf geen hulp, maar verbinden de partijen. Het is belangrijk dat je weet waar je naar door kunt verwijzen; bijvoorbeeld naar de huisarts of 113.'

Harde cijfers over het aantal boeren dat zichzelf het leven ontneemt zijn er niet. Bij zelfmoordcijfers wordt geen uitscheiding gemaakt naar beroepsgroep. De arts heeft die informatie niet nodig bij het invullen van een doodsoorzakenformulier.

Uit een inventarisatie van 113 Zelfmoordpreventie vorig jaar blijkt wel dat tussen 2013 en 2016 het aantal suïcidegevallen in de agrarische sector is toegenomen, al worden in deze cijfers ook hoveniers en medewerkers van aardappelsorteerfabrieken meegerekend.

'We zien dan dat tussen 2013 en 2016 het suïcidecijfer is gestegen van 12,5 naar 17,4 per 100.000 agrariërs. Dit is een stuk hoger dan het landelijke suïcidecijfer van 10,6. De agrarische sector staat daarmee in de top-10 van sectoren met relatief gezien de meeste suïcides.'

Uit buitenlandse studies blijkt dat oorzaken als grote werkdruk en een scala aan onzekerheden belangrijke factoren zijn. Uit onderzoek van de Overijsselse GGD IJsselland en het Amsterdam UMC van vorige week blijkt dat boeren regelmatig stress ervaren en dat de psychische nood soms hoog is. Desondanks zoeken boeren niet gauw zelf professionele psychosociale hulp. 'Omdat ze hun eigen hulpbehoeften onderschatten, maar ook omdat ze onvoldoende vertrouwen hebben in de reguliere hulpverlening', luidt de conclusie.

In relatief korte tijd pleegden meerdere boeren in Noord-Drenthe de afgelopen periode zelfmoord. Een gemeenschappelijke oorzaak is nooit te geven. De combinatie van werk- en privé-omstandigheden en de manier waarop een boer daarmee kan omgaan zijn onvergelijkbaar.

Wat wel als een paal boven water staat, is dat er gemeenschappelijke zorgen in de sector zijn. Van Raaij ziet in alle specialisaties problemen. 'In de varkenshouderij bijvoorbeeld heb je te maken met prijsschommelingen en de stoppersregeling. Bij melkveehouders had je de fosfaatwetgeving en nu de stikstofcrisis. Bij pluimveehouders had je fipronil', somt ze op. Daar komen de droogte en de coronacrisis nog overheen. 'Het is bijna nooit een ding, maar het kan wel zijn dat dat de druppel is die de emmer doet overlopen. Langdurige onzekerheid is voor niemand goed, je hebt een stabiele basis nodig.'

Naast de concrete problemen zijn er de onzichtbare. Mentale fitheid is er één van, maar ook de druk vanuit de samenleving en de omgeving. 'Over het algemeen wordt de samenleving steeds kritischer, ook over boeren', constateert Van Raaij.

Een rake constatering volgens LTO Noord-bestuurder Jan Bloemerts. 'Enerzijds zijn we kampioen in het in stand houden van de leus dat boer zijn het mooiste beroep ter wereld is. Anderzijds hebben we een kloteberoep, met de constante shit die over de sector wordt uitgegooid in de media. De maatschappelijke waardering lijkt soms ver te zoeken.'

Volgens Bloemerts is plezier lang niet altijd meer aanwezig. 'Boeren willen niet de helft van de tijd bezig zijn met regels, waar steeds meer van komen, en er zijn steeds meer controles. Je wilt primair bezig zijn met het product, in de stal of op het land werken.'

LTO probeert net als de overheid en andere hulporganisaties boeren te helpen op het moment dat het fout dreigt te gaan. De loketfunctie van Schouten richt zich daar ook op. Die komt echter pas in beeld als de problemen zich al hebben opgestapeld. Te laat dus?

'Het is vooral het curatieve vlak waar we mee bezig zijn', erkent Bloemerts. Aan de voorlichtingskant kan volgens hem nog meer gedaan worden. 'Het gaat om kleine stapjes die gedaan moeten worden. Want er is een veel diepere oorzaak, die voortkomt uit vele jaren aanmodderen.'

Die dieper liggende oorzaken kunnen deels in de directe omgeving van de boer zelf gezocht worden, hoewel verwant aan de maatschappelijke ontwikkelingen. 'Er is de drang naar schaalvergroting en prestatiedrang. Op een gegeven moment kun je het niet meer bijhouden en doe je ook geen leuke dingen meer. Dat kan iets zijn als even een duik nemen in het Blauwe Meer.'

De keuze om te veranderen is alleen niet makkelijk. De boer die ermee worstelt kan in een sociaal isolement terechtkomen. 'Van oudsher praat een boer niet zoveel', weet Bloemerts, die zelf noodgedwongen vanwege gezondheidsproblemen zijn melkveebedrijf ombouwde tot camperlocatie. Het afscheid van zijn melkveestapel en jongvee viel hem zwaar, maar de lach op het gezicht is weer helemaal terug.

Bloemerts: 'Boerenbedrijven zijn familiebedrijven. Als je zegt: ik zit niet lekker in mijn vel, dan is het lastig om wat anders te gaan doen.' De trotsheid met betrekking tot het familiebedrijf zorgt ervoor dat er soms automatisch van uit wordt gegaan dat een bedrijf wordt voortgezet. Een cultuur in de bedrijfstak die lastig is te doorbreken, helemaal als dit soort spanningen op het eigen erf blijven.

'Als boer ben je gebonden aan de locatie en de mensen om je heen. Het is de grote kracht van een boerenbedrijf, maar geeft ook druk. 'Je moet groeien. Groei je niet? Dan doe je het niet goed'. Dat lijkt al decennialang het bedrijfsmotto.'

Van Raaij herkent dat probleem van de omgevingsdruk. 'Die wordt niet uitgesproken, maar als een bedrijf generaties lang in de familie is, wil je niet dat het bij jou eindigt', verheldert ze. 'Soms is er ook een volgende generatie waar je het op wilt overdragen. De druk wordt niet opgelegd, maar hij kan wel gevoeld worden. Je hebt te maken met gestapelde problematiek.'

Bespreekbaar maken van persoonlijke problemen, worstelingen en gevoelde druk is dus essentieel. Bloemerts: 'Het kan soms wel anders, maar dan moet er mogelijk veel opzij gezet worden. De omgeving moet daarin dan mee gaan. Je bent geen loser als je een andere wending geeft aan je bedrijf.'