Deze dag: de verwoestende brand op Groot Bronswijk
24 oktober 2020, 08:30 • 3 minuten leestijd
Meer dan 130 jaar lang vormde een psychiatrisch centrum hart en ziel van het dorp Wagenborgen. Uit wat zich allemaal in die periode afspeelde op het grondgebied van ‘Groot Bronswijk’, blijft vooral het drama bij dat zich vandaag precies een halve eeuw geleden afspeelde. Een verwoestende brand in paviljoen Salem, de vrouwenkliniek, kostte zestien patiënten het leven. Het gebeurde op deze dag, 24 oktober 1970.
Het is laat op de zaterdagavond, als bij alle kazernes in de omgeving groot alarm wordt gegeven. 'Brand in paviljoen Salem!' De brandweer van Termunten arriveert als eerste, de korpsen van Delfzijl en Appingedam volgen kort daarop. Er wordt besloten eerst de patiënten te evacueren, alvorens te gaan blussen. In Salem wonen op dat moment 119 vrouwen. Alle deuren worden open gezet.
Het gevolg is dramatisch. Het vuur grijpt razendsnel om zich heen. In paniek rennen bewoners naar boven, kruipen in kasten of onder bedden. Zeven van hen komen om in de verstikkende rook. Tientallen anderen worden gered maar zijn er slecht aan toe. Negen van hen overlijden niet lang daarna. Een jonge patiënte heeft de brand veroorzaakt. Met lucifers heeft ze de gordijnen in brand gestoken. Omdat ze ‘ook weleens met vakantie wilde’.
Een eeuw eerder, in 1873, was een begin gemaakt met de opvang van ‘gestoorden van geest’. Een daad van naastenliefde, want die groep werd amper getolereerd in de 19e-eeuwse samenleving. De opvang was nadrukkelijk Bijbels geïnspireerd. Het ging om het verplegen en verzorgen van zoodanige personen aan wie naar het woord van God barmhartigheid moet worden bewezen.
Drijvende kracht achter de opvang was de gefortuneerde landbouwfamilie Brons, bestaande uit de twee broers Jan en Wolter en hun zus Trijntje. De naam van Jan is ook verbonden met Appingedam, waar hij later de ‘Appingedammer Bronsmotorenfabriek’ opricht. Het ongetrouwde trio stelde hun boerderij buiten het dorp ter beschikking voor het opvangen van mensen met een geestelijke stoornis.
Een predikant uit Ermelo genaamd Malga, inspireerde de familie Brons om hun fortuin te gebruiken voor het ondersteunen van mensen, die de aansluiting met het dagelijks leven waren kwijtgeraakt. Onder de patiënten in Wagenborgen bevonden zich niet alleen ‘idioten, zwakzinnigen en krankzinnigen’ zoals verstandelijk gehandicapten destijds werden genoemd, maar ook: ‘lammen, kreupelen, blinden, doven, stommen, spastici, chronisch alcoholisten, toevallijders, zenuwlijders, uitgestotenen, asocialen en onmaatschappelijken’.
Begin twintigste eeuw werden zo’n elfhonderd mensen verpleegd op het terrein van wat dan de ‘Vereniging Tot Christelijke Liefdadigheid’ heet. Het zijn er meer dan Wagenborgen inwoners heeft. De gemeente springt bij, als de familie Brons bijna al hun geld en hypotheken heeft uitgegeven aan de ‘TLC’. Uit dankbaarheid wordt de kliniek sinds 1960 ‘Groot Bronswijk’ genoemd.
In het begin van deze eeuw leiden nieuwe medische en maatschappelijke ontwikkelingen tot de overtuiging dat deze manier om de ‘armen van geest’ op te vangen niet meer bij onze samenleving past. In etappes zijn de paviljoens van de inrichting gesloopt en bewoners elders ondergebracht. In 2007 gaat als laatste de watertoren plat.
Op initiatief van zorgverzekeraar Lentis is in 2011 op de algemene begraafplaats, waar nog zes slachtoffers rusten, een monument opgericht voor de vrouwen die omkwamen in die fatale nacht. De brand in Salem (‘Huis des vredes’), die noodlottige brand op Groot Bronswijk, vond op deze dag vijftig jaar geleden plaats, op 24 oktober 1970.
