Complottheorieën in de collegezaal: hoe ver mag je gaan?

De Ukrant meldde woensdag dat Andringa complottheorieën in zijn lessen verwerkte en probeerde studenten te overtuigen van zijn eigen alternatieve waarheid. Dit was tegen het zere been van de universiteit.

Het roept de vraag op: hoe ver mag een docent op de universiteit gaan in het bespreken van complottheorieën? Mag een docent bijvoorbeeld alternatieve theorieën verdedigen en advocaat van de duivel spelen om studenten te prikkelen of uit de tent te lokken?

Ja, dat mag, vindt Ronald Hünneman. Hij is filosoof en theatermaker en gaf in het verleden ook les op de Rijksuniversiteit Groningen (RUG). Hij gaat zelfs nog een stapje verder. ‘Je mag zelfs van studenten vragen om zich in te leven in de denkbeelden van complotdenkers.’

Dat gaat misschien ver, maar voor Hünneman is er een heel duidelijke grens. 'Je moet je in je wetenschappelijke werk, en de wetenschappelijke ideeën die je uitdraagt wel houden aan de regels en mores van de wetenschap. Je moet wel werken volgens de regels van de wetenschap. En die regels zijn streng.'

Het vak dat Andringa gaf, een vak over kritisch denken, was volgens de RUG 'om zicht te geven hoe systemen werken, ecologisch, bestuurlijk economisch, enzovoorts. Daar zitten systeemtheoretisch gezien veel parallellen '. Aanvankelijk werd Andringa alleen van dit vak afgehaald, en mocht hij bij andere vakken nog wel voor de klas staan.

Binnen de academische context is het volgens Sander van den Bos, directeur van het University College Groningen (UCG), waar het vak van Andringa onder viel, geen enkel probleem om complottheorieën aan de orde te stellen.

'Het bespreken van niet-wetenschappelijk valide theorieën is mogelijk in een academische context. Dat moet echter wel zorgvuldig gebeuren.' Het is volgens hem belangrijk dat dit op een manier gebeurt dat studenten er op een goede manier van kunnen leren.

In het geval van Andringa was dat blijkbaar niet het geval. Volgens de Ukrant gelooft Andringa in de ‘kakistokratie’, een theorie die beweert dat een land bestuurd wordt door de minst geschikte bestuurders. Ook beweerde Andringa volgens de Ukrant in zijn lessen onder meer dat vaccinaties autisme tot gevolg kunnen hebben. Als een student daar kritische noten bij plaatst zou Andringa hebben gezegd: ‘Ai. Wat respectloos. Waar baseer je dat op?'

Er zijn ook studenten die tegen het Dagblad van het Noorden zeggen dat Andringa juist het kritisch denken heeft verbeterd. 'Ik had helemaal niet het gevoel dat hij ons zijn mening probeerde op te dringen', aldus een anonieme student tegen de krant.

‘Dat autisme veroorzaakt wordt door vaccinaties blijkt uit geen enkel onderzoek’, reageert Hünneman. Volgens hem mag je binnen de strenge regels van de universiteit als wetenschapper niet zomaar zeggen wat je wilt. ‘In de kerk mag dat, aan de tafel bij VI, en in de politiek ook. Daar heb je vrijheid van meningsuiting, wel binnen de grenzen van de grondwet uiteraard. Maar in de wetenschap gelden andere regels.’

Hünneman bedoelt dat onderzoek aan allerlei eisen moet voldoen. ‘Je mag niet zomaar je intuïtie als waarheid verkondigen. Alle waarnemingen die je doet moeten voor iedereen toegankelijk en controleerbaar zijn. Ook moet je altijd aangeven hoe groot de kans is dat jouw onderzoeksresultaat gebaseerd is op toeval. En dat alles moet voor iedereen controleerbaar zijn.’

Belangrijk onderdeel hierbij is de ‘foutcultuur’ in de wetenschappelijke wereld. ‘In de wetenschap is het onvoldoende wanneer je aangeeft dat jouw denkbeelden niet strijdig zijn met jouw observaties. Je moet ook kunnen aangeven hoe jouw denkbeelden uit de waarnemingen volgen. Daarnaast moet je ook aangeven hoe groot de kans is dat je er naast zit én waar de ruimte zit die anderen kunnen pakken om fouten aan te tonen. Verder moet je er tegen kunnen dat anderen zeggen en aantonen dat je onzin uitkraamt of fraude hebt gepleegd.'

En die foutcultuur mist bij complotdenkers, is de overtuiging van Hünneman. ‘Ik noem dat denken zonder rem.’ Die rem is in de wetenschap essentieel, en komt van mensen om je heen. ‘Die moet je uiteindelijk kunnen overtuigen van de juistheid van jouw onderzoek. Wetenschappers hoeven in dat opzicht niet vriendelijk te zijn tegen elkaar.’

Daarom vindt Hünneman het goed dat Andringa van het vak over kritisch denken is gehaald. ‘De universiteit heeft de dure plicht om het bedrijven van wetenschap zo zuiver mogelijk te houden. Ze deden in dit geval wat ze moesten doen.’

Is er dan wel ruimte op de universiteit om tijdens lessen andere dan de gangbare en wetenschappelijke denkbeelden te bespreken?

Volgens Hünneman wel. ‘Je mag daarin als docent ook advocaat van de duivel spelen. Maar dat moet je duidelijk maken.’ Als voorbeeld noemt hij de theorie dat de aarde 6000 jaar oud is, een opvatting die onder orthodoxe gelovigen regelmatig voorkomt. ‘Om te kunnen begrijpen hoe mensen tot deze denkbeelden komen, en waarom dat voor hen een overtuigende theorie kan zijn, kun je in de rol van een gelovige stappen en vanuit die rol zo’n opvatting verdedigen.’

Zo geldt het volgens hem ook voor complottheorieën. 'Daar is helemaal niets mis mee. Maar het is iets heel anders als je dan ook doet alsof dit een wetenschappelijke theorie is die hout snijdt.’

Kritisch denken is volgens Hünneman dan ook niet perse dat je iets anders denkt dan wat de rest denkt. ‘Juist als je zeer kritisch denkt, dan kun je niet anders dan tot de conclusie komen dat de aarde geen 6000 jaar oud is.’

De verantwoordelijkheid van een docent bij het bespreken van complottheorieën is groot. ‘Als je de rol van advocaat van de duivel speelt, dan is het niet gek om te denken dat studenten dat doorhebben. Maar zodra je merkt dat dit toch níet overkomt, en ze niet zien dat je als docent een rol speelt, dan ligt die verantwoordelijkheid bij jou als docent. Niet bij de studenten. Dan moet je of je lesmethode aanpassen, of je moet ermee stoppen.'

Wat er nu met het vak over kritisch denken gaat gebeuren is volgens Van den Bos, directeur van het UCG, nog niet duidelijk. 'Het vak is geschorst. Er volgt nu eerst nader onderzoek in de breedte.'

Binnen het UCG is het mogelijk dat docenten les geven in een vakgebied waar ze niet perse in gespecialiseerd zijn. Maakt deze mogelijkheid de kwaliteit van het onderwijs niet juist kwetsbaar. Anders gezegd: had de ontstane situatie rond Andringa wellicht voorkomen kunnen worden?

Van den Bos zegt dat de inhoudelijke expertise van Andringa op het gebied van natuurkunde en geluid niet ter discussie staat. 'Het gaat hier om de kwaliteit van het onderwijs binnen de wetenschappelijke en universitaire normen van de RUG.'

Hünneman vindt het onbegrijpelijk dat iemand een vak geeft waar hij niet in is gespecialiseerd. Van den Bos benadrukt daarentegen het belang van interdisciplinair onderwijs. 'Hedendaagse complexe problemen worden opgelost door samenwerkingen tussen verschillende vakgebieden. De exacte randen van een vakgebied zijn diffuus, en vanwege het profiel van het college hebben we hier veel wetenschappers die geïnteresseerd zijn in de raakvlakken tussen disciplines.' De keuze voor de docenten gaat volgens Van den Bos zorgvuldig, net als hoe de inhoud en de toetsing van de vakken tot stand komt.

[Infobox:Andringa wil nog niet reageren
Waarom Andringa destijds is aangetrokken om het vak kritisch denken te geven wil Sander den Bos niet zeggen. 'De RUG doet nooit mededelingen over dergelijke persoonlijke kwesties in verband met vertrouwelijkheid en privacy van betrokken personen. '
Uiteraard heeft RTV Noord ook contact gezocht met Tjeerd Andringa. Hij ontkent het te hebben over controversiële theorieën of complottheorieën. Hij wil pas later uitgebreider reageren, als het stof is neergedaald. Ondertussen heeft de RUG een onderzoek naar Andringa ingesteld. Zo lang het onderzoek loopt is Andringa op non-actief gesteld.]

- RUG-docent die onderwees in complottheorieën mag vak niet meer geven
- RUG schorst complotdocent Andringa alsnog