Tekentijd: 'Geen paniek, maar laat je wel vlooien'

De gemeente Groningen is koploper in ons land als het gaat om het totaal aantal meldingen van tekenbeten via Tekenradar.nl*. Ook de gemeenten Westerwolde (plek 8) en Midden-Groningen (plek 10) staan in die top 10. Als het gaat om het aantal tuintekenbeten per honderdduizend inwoners staat Westerwolde op de zesde plek. Midden-Groningen is 30e en Groningen bezet plek 78.

Ieder jaar melden zo'n anderhalf miljoen Nederlanders een tekenbeet via Tekenradar.nl. Ongeveer een derde van die beten vindt plaats in de tuin. Dan gaat het niet alleen om tuinen dicht bij bossen, maar ook om stadstuinen.

Als ik deze week voor de zoveelste keer de tekentang pak om zo’n ellendeling bij een gezinslid te verwijderen, besef ik me dat ik nog niet eerder zoveel teken ben tegengekomen in onze tuin op het hogeland. Even verderop, in het Lauwersmeergebied, heeft ecoloog Jan Doevendans uit de stad Groningen een ‘onderzoekshuis'. Hij heeft een compleet ander beeld van dit voorjaar: ‘Dit hele seizoen heb ik er nog maar twee gehad als ik daar aan het werk was. En dat terwijl mijn dagrecord 63 is.’

63 teken op je lijf in één dag. Doevendans: ‘Dan ben je bezig en blijf je aan het tellen: 22, oh nee, 23... Die beestjes geven een bepaalde ‘itch’. Je voelt ze over je heen lopen. Toen ik nog veel in de bossen werkte, hadden we daar een brandende kaars staan. Die was aan het eind van de dag helemaal zwart, want daar gooiden we alle teken op.’

Op basis van de data van Doevendans is het tot nu toe dus geen uitzonderlijk goed tekenjaar. Maar mijn ervaring, een paar kilometer verderop, is compleet anders. Doevendans: ‘Dat kan heel goed. Het hangt er bijvoorbeeld vanaf of er al prooidieren voorbij zijn gekomen in jouw tuin. Als jij het eerste zoogdier bent, ben je de klos.’

Maar teken zitten niet uitsluitend op zoogdieren. ‘Oeverzwaluwen, merels en zanglijsters hebben ze soms helemaal om de ogen en hun snavel zitten’, weet Doevendans. ‘Alles wat warmte afgeeft, detecteren ze en daar laten ze zich op vallen.’

Wat voor diertje is een teek nou precies? ‘Het is een klein spinnetje’, legt Doevendans uit. ‘In een aflevering van Kunst en Kitsch hadden ze het laatst over de voorliefde van koningin Máxima voor spinnenbroches. Toen zei de presentator: er zijn wel meer mooie insecten. En ik dacht: nee, nee, een spin is geen insect. Een teek dus ook niet!’

De teek heeft vier levensstadia. Het diertje begint als eitje en vervolgens heeft het als larve, nimf en volwassen teek bloed nodig om te overleven. Dat haalt het uit een gastheer, zoals een rat, vogel, haas of mens. Als de volwassen vrouwtjesteek is volgezogen met bloed, legt ze eitjes en gaat ze dood. ‘Het beestje leeft voornamelijk voor zichzelf en denkt alleen aan reproduceren’, zegt Doevendans. ‘En het heeft een functie bij het opruimen van zwakke exemplaren.’

Maar zelfs over een teek kan Doevendans enthousiast worden. ‘Dat spinnetje heeft wel een heel kunstige boorinstallatie. Daarmee weet hij in je huid door te dringen zonder dat je het merkt. Hij doet daar een verdovend stofje bij en die boorsnuit lijmt hij vervolgens vast. Als je de teek loswrikt, hoor je 'knap'. Dat is de zuigbuis die kapot gaat. Het laatste stukje van die buis blijft achter in je huid en moet worden afgebroken. Daarom jeukt het ook zo lang nadat je gebeten bent.’

De meeste mensen kennen de teek als veroorzaker van de ziekte van Lyme. Die komt door een bacterie die de teek kan oplopen tijdens een bloedmaaltijd. Als de teek dan een nieuwe gastheer vindt, kan hij deze bacterie overbrengen.

Doevendans: ‘In 1897 was er een Fin die zei: 'Wij hebben hier een ziekte en die komt door teken.' Die man is verguisd. De patiënten hadden klachten die leken op syfilis en de Fin woonde in een havenstadje met allemaal zeelui. Nou, dan wisten ze het wel. Maar hij had wel gelijk. Dat bleek in 1975 toen in het Amerikaanse plaatsje Old Lyme ook kinderen gewrichtsklachten kregen na een tekenbeet. Lyme is een vreselijke ziekte, hoor. Als oud-boswachter heb ik collega’s gezien die in een karretje zijn beland.’

Met zijn dagrecord van 63 tekenbeten heeft Doevendans nog nooit verschijnselen gehad van de ziekte van Lyme. De infectie begint meestal als een rode plek waar een rode kring omheen verschijnt. Die kan nog tot drie maanden na de tekenbeet verschijnen. Daarom is het belangrijk om de datum van een tekenbeet te noteren.

‘Aan het eind van de dag word ik altijd gevlooid door mijn meisje’, grapt Doevendans. ‘Maar er zijn artsen die in mij geïnteresseerd zijn. De kans dat ik nog nooit besmet ben geraakt, is natuurlijk zeer klein. Ze vragen zich af of het dan toch mogelijk is dat je resistentie opbouwt. Volgens de literatuur kan dat namelijk niet.’

Toch is Doevendans niet bang voor teken. ‘Je moet je nooit laten leiden door angst, want die blokkeert kennis. Paniek is niet nodig; elkaar vlooien wel. En houd de plek drie maanden lang goed in de gaten.’

Hoe vlooi je elkaar op de juiste manier? Uit onderzoek via Tekenradar.nl is gebleken dat teken kinderen vaak op andere plekken bijten dan volwassenen. Kinderen worden veelal in het hoofd en de nek gebeten, volwassenen het vaakst in de benen. Maar het hele lichaam moet worden gecontroleerd en vergeet niet de liezen, knieholtes, oksels, bilspleet en de plekjes achter de oren en rond de haargrens in de nek.

Voor het verwijderen van een teek kun je een tekentang gebruiken. 'Maar met een oud bankpasje gaat het ook prima', zegt Doevendans. 'Daar knip je een smal driehoekje in en die schuif je onder de teek door. Bij het omhoog wippen, hoor je het knappen. Dan leeft de teek nog wel even, maar kan hij niks meer. In elk geval moet je nooit alcohol gebruiken om de plek te ontsmetten terwijl de teek er nog in zit. Dan gaat hij braken en de lymebacterie zit in het maagdarmkanaal.’

Het tekenjaar duurt nog zeker tot november. Pas als het kouder wordt dan 4 graden zijn teken niet meer actief. Zelfs op een zachte winterdag kan een teek in een vochtige schaduwrijke omgeving wachten op een gastheer die voorbijkomt om zich vervolgens een paar dagen lang vol te zuigen met bloed. Daarna legt een volwassen vrouwtje zo’n tweeduizend eitjes, waarna de cyclus opnieuw begint.

Het wordt voor natuurwetenschappers steeds lastiger om te voorspellen of het een jaar met veel of weinig teken gaat worden. Je zou denken dat teken baat hebben bij een zachte winter, maar dat valt tegen, zegt Doevendans. ‘Vaak is het zo dat strenge winters gunstiger zijn voor een soort dan zo’n natte, schimmelige reumawinter. Dan overleven ook allerlei soorten die de teken aanvallen.’

In de tuin, waar de meeste tekenbeten plaatsvinden, is het sowieso lastig te voorspellen. Doevendans: ‘We hebben een macro-klimaat, maar aan de zuidkant van je huis heb je een micro-klimaat en onder een steen heb je een beschermd klimaat. Bovendien geldt een aantal ecologische wetmatigheden niet meer. Het broedseizoen van de huismus bijvoorbeeld, loopt tegenwoordig door tot kerst. Het klimaat springt alle kanten op, waardoor het voor ecologen ook steeds lastiger wordt om dingen te voorspellen.’

Niettemin proberen wetenschappers meer zicht te krijgen op teken in tuinen. Zo houdt Wageningen University komende maand een tuintekentelling. Vrijwilligers met een tuin vormen dertig tuintekentelteams, verdeeld over heel Nederland. Zij krijgen een tekenvangkit die bestaat uit een witte doek, een reageerbuisje met alcohol en een loepje. Op wit doek kun je de teek goed zien zitten. Die gaat in het reageerbuisje, dat per post naar de universiteit wordt gestuurd. Dankzij de informatie van de tuintekentellers hopen de onderzoekers erachter te komen of teken bijvoorbeeld vaker in het gras zitten of juist in struiken of moestuinen. Met die kennis kunnen tuiniers zich beter tegen de beestjes beschermen.

* De volledige ranglijst van gemeenten met de meeste meldingen van tuintekenbeten vind je op de site van Nature Today.