De broer van kapitein Iglo is eigenlijk een van onze grootste wetenschappers

Kapteyn en zijn vrouw kamperen omstreeks 1909 op Mount Wilson in Amerika
Kapteyn en zijn vrouw kamperen omstreeks 1909 op Mount Wilson in Amerika © Wikipedia
Met een congres, een boek en de onthulling van een enorme muurschildering werd vrijdag een van de grootste wetenschappers van de Groninger universiteit herdacht.
Sterrekundige Jacobus Cornelius Kapteyn (1851- 1922) is de grondlegger van de astronomie in Nederland. In zijn vakgebied is hij wereldberoemd, maar in Groningen wordt hij geëerd met een cafetaria.
Zaterdag is het 100 jaar geleden dat hij overleed.

Geen zeeman

Op het logo van cafetaria De Kapteyn ziet hij er uit als de broer van Kapitein Iglo. Dat is niet zo vreemd. Het cafetaria zit aan het begin van de J.C. Kapteynlaan in Stad en dan is 'De Kapteyn' een logische naam voor een cafetaria.
Maar J.C. Kapteyn was geen zeeman, maar een van de grootste wetenschappers uit de geschiedenis van de Groninger universiteit en de grondlegger van de astronomie in Nederland.
'Het is een lastig vakgebied' zegt Piet van der Kruit, emeritus hoogleraar sterrenkunde en schrijver van een biografie over Kapteyn. 'Sterrenkunde is moeilijk uit te leggen aan een groot publiek en maar weinig mensen begrijpen wat Kapteyn onderzocht en waarom dat zo belangrijk was.
De broer van 'Kapiteyn Iglo'
De broer van 'Kapiteyn Iglo' © Reinder Smith/RTV Noord

Wereldberoemde astronoom

In 1908 werd op de Mount Wilson, een berg even ten noorden van San Francisco, de grootste telescoop ter wereld geopend. De kijker had een doorsnee van anderhalve meter en dat was uniek in die tijd. De telescoop werd als eerste gebruikt om een onderzoek van de Groninger Kapteyn uit te voeren.
Hij had een manier bedacht om onze Melkweg in kaart te brengen en daaraan werkten alle astronomen in de wereld samen. Kapteyn ging jarenlang zomers, met zijn vrouw, naar Mount Wilson om daar onderzoek te doen. De eerste jaren sliepen ze daar in een tent.

Een moderne man

Kapteyn was niet alleen een groot wetenschapper: hij was ook een echtgenoot en de vader van drie kinderen. Twee meisjes en een jongen. 'Het is wel opvallend voor die tijd', zegt biograaf Van der Kruit. 'Toen zijn derde kind, de jongen, wilde studeren was het geld op want hij had zijn beide dochters al laten studeren. Dat vond Kapteyn de normaalste zaak van de wereld, maar in die tijd, zo'n tien jaar na Aletta Jacobs was het nog bijzonder dat meisjes gingen studeren.'
Kapteyn was ook een voorstander van vrouwenkiesrecht, maar was geen activistische man. In tegenstelling tot zijn vriend, de bekende hoogleraar Heymans die wel door het land trok om actie te voeren voor vrouwenkiesrecht.

Al snel in de vergetelheid geraakt

Van der Kruit: 'Kapteyn had pech: een van zijn theorieën bleek niet te kloppen. Althans het zat anders in elkaar dan gedacht, en na de Eerste Wereldoorlog wilden andere wetenschappers Duitse astronomen uitsluiten, net zoals nu Russische wetenschappers en kunstenaars buiten gesloten worden. Kapteyn vond dat onzin; wetenschap was wetenschap en geen politiek. Maar dat standpunt is hem kwalijk genomen door invloedrijke Amerikaanse en Britse wetenschappers.'
Zo is hij wat in de vergetelheid geraakt, maar ten onrechte zegt Van der Kruit. 'Nederland zit nog altijd in de wereldtop van de vijf belangrijkste astronomische onderzoekslanden en de basis daarvoor is gelegd door Kapteyn.'
De muurschildering van Kapteyn
De muurschildering van Kapteyn © Reinder Smith/RTV Noord

100ste sterfdag herdacht

Ook in Groningen is hij in de vergetelheid geraakt. Het astronomisch instituut en een leerstoel zijn naar Kapteyn genoemd en natuurlijk de J.C Kapteynlaan. Maar buiten de kleine kring van astronomen is hij vrijwel onbekend.
Eer is geen Nobelprijs voor de astronomie', doceert Van der Kruit. 'Maar anders had Kapteyn die beslist gewonnen; hij was echt een van onze grootste wetenschappers. Echt vergelijkbaar met Frits Zernike en Ben Feringa.'
Gelukkig is daar vrijdag verandering in gekomen: er was een congres en er is een grote muurschildering bij de ingang van het Universiteitsmuseum onthuld. Maar zoals altijd worden geniën niet in hun eigen land geëerd.
The Kapteyn Cottage
The Kapteyn Cottage © Wikipedia

In Amerika geen cafetaria, maar een huis

Boven op Mount Wilson staat naast de beroemde telescoop nog altijd een schattig huisje dat bekend staat als de 'Kapteyn Cottage'. Het is gebouwd in 1910. Want na een paar jaar vonden de Amerikanen het geen pas dat een van de belangrijkste wetenschappers van die tijd, naar hun telescoop kwam om onderzoek te doen en dan in een tent moest slapen. Daarom bouwden ze een eigen huisje voor Kapteyn dat er nog altijd staat. Dat is andere koek, pardon, patat dan een cafetaria.