Vijf vragen en antwoorden over de stikstofcrisis: wat betekent dit voor Groningse boeren?

Stikstof zelf is niet schadelijk. Het is bijvoorbeeld het element waaruit stikstofgas is opgebouwd, dat voor bijna 80 procent de lucht vormt die wij inademen. Maar bij verbrandingen op hoge temperatuur, zoals in fabrieken of automotoren, komen stikstofoxiden (NOx) vrij. Die zijn wel schadelijk voor mens en natuur.

Een andere stikstofverbinding die de natuur kan beschadigen is ammoniak, dat vrijkomt uit mest.

Een overmatige neerslag van beide stoffen in de natuur leidt tot verzuring, waardoor belangrijke voedingsstoffen uit de bodem verdwijnen. Het zorgt er ook voor dat plantensoorten die slecht tegen stikstof kunnen, worden verdrongen - net als de diersoorten die afhankelijk zijn van deze plantensoorten. Het leidt onder andere tot een afname van planten, insecten en vogels.

Dat er nu wordt gesproken over een stikstofcrisis, komt door een afspraak rondom natuurgebieden. Specifiek: de Natura2000-gebieden. Die zijn ooit geselecteerd met oog op de biodiversiteit: het aantal dier- en plantensoorten in Europa neemt af. Deze gebieden hebben allemaal specifieke soorten waarvan is afgesproken dat ze in Europa niet verloren mogen gaan.

Volgens Europese afspraken is Nederland verplicht om de natuur in 162 Natura 2000-gebieden (die Nederland zelf heeft aangedragen) te beschermen. In eerste instantie was de bescherming van deze gebieden nationaal geregeld, maar in 2001 is Europees afgesproken dat de bescherming van de natuur een Europese aangelegenheid is.

Nederland kan daardoor niet zelfstandig besluiten om deze gebieden 'op te geven' en is wettelijk verplicht de natuur in deze gebieden te beschermen. Opgeven kan alleen als de Europese wetgeving aangepast wordt.

Onderdeel van de bescherming is het reduceren van (de neerslag van) ammoniak en stikstofoxiden. Die bedreigen ook de biodiversiteit in andere natuurgebieden, maar daar hoeft het kabinet niets aan te doen.

Het stikstofprobleem in Nederland is inderdaad niet nieuw. De uitstoot is hier veel hoger dan in de meeste andere Europese landen, vanwege de grote hoeveelheid vee op een beperkt aantal kilometers. Al decennia wordt er daarom geprobeerd om de neerslag van stikstofoxiden en ammoniak in Nederland te beperken, om zo de natuur te beschermen. Deels is dat gelukt: de neerslag is afgenomen. Toch is die nog altijd een derde te hoog, blijkt uit onderzoek van het RIVM, waardoor de kwaliteit van de natuur in Nederland nog altijd achteruit gaat.

In 2015 werd er daarom een oplossing bedacht: het Programma Aanpak Stikstof (PAS). Er werd geld vrijgemaakt om herstelwerkzaamheden uit te voeren in stikstofgevoelige natuurgebieden. Tegelijkertijd moest dit beleid ruimte geven aan ondernemers. Wie een weg aan wilde leggen of meer koeien wilde houden kreeg alvast toestemming, maar moest later wel komen met compensatie voor de natuur.

Al vrij snel werd duidelijk dat dit systeem faalde: op papier zag het er goed uit, maar uit metingen en satellietbeelden bleek dat de stikstofuitstoot hierdoor niet afnam. Een van de oorzaken was dat de maatregelen die uitbreidende veehouders namen (zoals stikstofafzuigers in stallen) in de praktijk minder goed werkten dan op papier.

Omdat de natuur nog altijd achteruit ging, oordeelde de Raad van State in 2019 dat het PAS-systeem niet meer gebruikt mocht worden. Sindsdien moet eerst bewezen worden dat Natura 2000-gebieden niet lijden onder de uitbreiding van een stal of het aanleggen van een weg, vóórdat er gebouwd mag worden.

Omdat de neerslag nog altijd te hoog is voor de natuur om te herstellen, en het door de uitspraak van de Raad van State lastig is om te bouwen in Nederland, is er maar één oplossing: de totale uitstoot in Nederland fors verlagen.

De onafhankelijke commissie die na de stikstofuitspraak naar mogelijke oplossingen zocht, stelt dat alle uitstotende sectoren moeten bijdragen. Dat is belangrijk voor de natuur en het draagvlak, vond de commissie. Zo zijn we overdag minder hard gaan rijden op de snelwegen.

Maar de grootste rol ligt bij de landbouw en veeteelt. Zo'n 40 procent van de neerslag op Natura 2000-gebieden met te veel stikstof is afkomstig van de landbouw en veeteelt, blijkt uit cijfers van het RIVM. Zo'n 40 procent komt uit het buitenland, en de rest van industrie en verkeer.

Aan het buitenlandse deel kan weinig gedaan worden. En ook als alle verkeer en industrie in Nederland wordt stilgelegd, daalt er nog steeds teveel stikstof neer. Het merendeel van de winst zal dus behaald moeten worden bij een relatief kleine sector: de veehouderij.

Voor veehouders is dit zuur: ze hebben zich doorgaans aan de wet- en regelgeving gehouden, hebben fors geïnvesteerd in verduurzaming - maar krijgen nu te horen dat de sector moet krimpen.

Andere maatregelen om de uitstoot van het verkeer te verlagen zijn subsidies voor duurzame binnenvaart en walstroom in de havens. Voor de industrie komen er in de toekomst strengere regels en subsidie om grote uitstoters te verduurzamen. In de bouwsector is er subsidie voor de aanschaf van schoner bouwmaterieel.

Of er in de toekomst nog evenveel op Schiphol gevlogen mag worden, is maar zeer de vraag. De luchthaven opereert al jaren zonder geldige stikstofvergunning. Nu er een vergunning is aangevraagd, lijkt het behouden van het normale aantal vluchten zelfs met drastische maatregelen niet haalbaar.

De provincie Groningen krijgt tot juli volgend jaar de tijd om een plan te maken voor het verminderen van de stikstofuitstoot in de gehele provincie met twintig procent.

In sommige gebieden moet de uitstoot met 47 procent procent omlaag, Het gaat om gebieden in de Veenkoloniën en Midden Groningen en in veenweidegebieden.

Rond het Natura 2000-gebied Lieftinghsbroek in Westerwolde moet de stikstofuitstoot met zeventig procent worden verminderd. In het noorden van onze provincie gaat het om twaalf procent. Dat blijkt uit de Startnotitie Nationaal Programma Landelijk Gebied die door landbouwminister Staghouwer en minister Van der Wal voor Natuur en Stikstof is gepresenteerd.

Boeren rond kwetsbare gebieden krijgen de keuze: verduurzamen, verplaatsen of stoppen. Hoe de plannen, financiële compensaties en mogelijkheden er voor boeren uit gaan zien, is nog niet bekend. Daarvoor krijgt de provincie dus tot volgend jaar juli de tijd.