Luije van der Laan en de verschrikkelijke kindermoord in Uithuizen

Luije van der Laan
Luije van der Laan © Delpher
125 jaar geleden vond er in Uithuizen een verschrikkelijke moord plaats. De dertienjarige Luije van der Laan vermoordde zijn negenjarige vriendje Albert van der Hoek. 'Vermoord' is nog zwak uitgedrukt, hij slachtte hem af. Maar dit is nog maar de eerste moord die Van der Laan pleegde in zijn korte maar tragische leven. Luije kon de aandrang om mensen te vermoorden af en toe niet weerstaan.
Maar dit soort zaken is niet alleen 'iets van vroeger'. Alleen al in Groningen waren er deze maand vijf rechtszaken waarin de daders onder invloed van psychische problemen afschuwelijke misdrijven pleegden. Alle vooruitgang ten spijt is de maatschappij 125 jaar later nog steeds vrijwel machteloos in dit soort zaken.

Vette letters op de voorpagina

Vandaag de dag zou de moord op een negenjarig jongetje groot nieuws zijn. Vette letters op de voorpagina, satellietwagens in het dorp, stille tochten en grote verontwaardiging. Maar de kranten van 1897 deden maar sporadisch verslag van de lugubere gebeurtenis die zich op 27 juni 1897 voltrok op het Groninger Hogeland.
Pas twee dagen na de moord viel het eerste bericht over de zaak te lezen. 'Hedenavond om 8 uur werden de ouders J. v.d. Hoek ongerust over het uitblijven van hun 9-jarig zoontje, en zoekende, vonden zij het, met bijna afgesneden hals, dood in de kerkhofgracht liggen. Volgens geruchten moet een dronken man die verschrikkelijke daad bedreven hebben.'
Na een regel wit ging de krant verder met een bericht over de temperatuur van het water in de gemeentelijke bad- en zweminrichting van een dag eerder ('s morgens om 06. 00 uur was het 21 graden).

Moord in Uithuizen

Als je oude krantenberichten gaat uitpluizen, kun je de lugubere gebeurtenis reconstrueren. De dertienjarige Luije van der Laan was een weesjongen die werd opgevoed door zijn oom en tante. Die oom was varkensslachter en dus, zo ging dat in die tijd, ging Luije in de leer.
...waarop Luije zijnen makker met het mes eenen doodelijken steek in den linkerhals toebracht
De Telegraaf
Op de bewuste dag zo rond half zes 'is Luije zijn makker Albert komen afhalen om samen vogelnesten uit te halen', schrijft De Telegraaf. 'Ze vonden een nestje met één ei en het lot besliste dat Albert het zou hebben. Dat heeft naar 't schijnt de ontevredenheid gewekt van Luije, die zijn makker een mes vroeg, om een stokje af te snijden. Toen zij naast elkaar op den wal der gracht zaten, heeft Albert Luije met het stokje geplaagd, waarop Luije zijnen makker met het, naar hij beweert van Albert geleende mes, eenen doodelijken steek in den linkerhals toebracht.'

Veroordeling en straf

'Straffen stellen tegenwoordig niets meer voor... die advocaten houden een verhaal over een slechte jeugd en binnen een paar jaar staat zo iemand al weer buiten', is een tegenwoordig vaak gehoorde mening. Hoe dat ging in 1897? We gaan weer terug naar de kranten uit die tijd:
'De ambtshalve toegevoegde verdediger mr. H. Schaap wekte in een welsprekend pleidooi het medelijden op voor den jongen beklaagde, die op twee jarigen leeftijd reeds zijne ouders verloor, belast was met norsche, ontevredene neigingen, reeds op een leeftijd, waarop andere kinderen spelen en loeren, voor zijn brood moest werken, opgevoed werd door een pleegvader, wiens beroep van varkensslachter ongunstig de minder goede neigingen van den knaap moest versterken, en door eene pleegmoeder, die hem vertroetelde, daar waar zy hem moest kastyden.'
De rechtbank Groningen veroordeelt Van der Laan tot zeven jaar gevangenisstraf. De eis was tien jaar. Omdat Luije zich goed gedraagt in de gevangenis krijgt hij na vijf jaar gratie en is weer vrij om te gaan en staan waar hij wil, en hij vertrekt uit Groningen.

Een moord in Amsterdam

Het verhaal van Luije van der Laan is in Groningen grotendeels onbekend, maar in Amsterdam is hij berucht. Al noemen ze hem daar Luier in plaats van Luije. Die bekendheid heeft hij te danken aan één van de eerste moderne forensische deskundigen in Nederland: C.J. van Ledden Hulsebosch.
Deze Van Ledden Hulsebosch was een apotheker die door de politie werd ingehuurd als technisch rechercheur. Hij beschikte over een flink ego en waande zich een echte Sherlock Holmes. Hij publiceerde in 1945 zijn memoires onder de titel: Veertig jaren speurderswerk. Daarin lezen we het huiveringwekkende verhaal van de moord in de Amsterdamse Celebesstraat op zaterdag 25 juli 1903.
'In die Amsterdamse straat werd na de middag niet meer open gedaan en als buren via een raampje naar binnen gaan vinden ze het lichaam van de 27-jarige Geertruida Jongsma. De vrouw van de schoenmaker die op gruwelijke wijze met een mes is vermoord. Buren weten te melden dat de echtgenoot van de vrouw die ochtend per trein naar zijn ouders in Groningen is afgereisd en dat er tussen beiden nogal eens onenigheid is.'

Klopjacht op verdachte schoenmaker

Er wordt direct een klopjacht geopend op deze verdachte schoenmaker, ene Franciscus van der Laan. Maar Van Ledden Hulsebosch ontdekt al snel dat dit een verkeerde verdachte is. De ware dader is volgens hem de broer van de schoenmaker, die bij het echtpaar inwoont: Luije van der Laan. Er wordt daarop meteen een opsporingsbericht verspreid.
Het opsporingsbericht
Het opsporingsbericht © RTV Noord

De tweede moord van Luije

Na zijn vrijlating in augustus 1902, is Luije bij zijn broer ingetrokken. Die begint hem op te leiden tot schoenmaker. Dat levert hem al snel problemen op met zijn vrouw, die de broer maar een enge man vindt. Dat gevoel blijkt terecht. Als haar man afreist naar Groningen voor familiebezoek, ontstaat er onenigheid. Drong Luije zich seksueel aan zijn schoonzus op? Ontstond er een spontane ruzie? of gaf Luije toe aan zijn aandrang om mensen de hals af te snijden? We zullen er nooit achter komen, want er doen verschillende verhalen de ronde.
Het opsporingsbericht van de politie heeft geen succes maar na een paar dagen rondzwerven door Nederland geeft Luije zich zelf aan.
Hij toonde niet de minste ontroering en glimlachte zelfs somtijds
De krant over Luije van der Laan tijdens zijn rechtszaak

'Levenslang voor Groninger weesjongen'

Na zijn eerste moord in Uithuizen, kwam Luije er met vijf jaar gevangenisstraf genadig van af, maar dat lukt hem na zijn tweede moord niet meer. Op 10 februari 1904 vond de rechtszaak plaats in Amsterdam. We citeren weer uit de krantenverslagen. De Provinciale Drentsche en Asser Courant schrijft erover op 12 februari 1904:
'17 getuigen en 4 deskundigen waren in deze zaak gedagvaard; in hun rapport komen ze tot de conclusie dat Luije v. d. Laan ongetwijfeld een gedegenereerde is, doch h. i. niet krankzinnig genoemd kan worden. Tot ontoerekenbaarheid van den beklaagde, op grond van de gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke storing zijner geestvermogens, meenen de deskundigen niet te kunnen concludeeren. Uiterlijk was er weinig abnormaals aan den beklaagde te bespeuren, al valt de sterke ontwikkeling van het benedendeel van het gezicht en het terugwijkend voorhoofd wel eenigszins op. Kenmerkend was echter de groote onverschilligheid, waarmede de moordenaar den loop der zitting volgde; bij de herdenking van zijn vreeselijke daad toonde hij niet de minste ontroering en glimlachte zelfs somtijds.'
De rechtbank veroordeelde Luije, conform de eis, tot levenslang.

Het einde van een tragisch leven

De opvattingen over criminelen waren honderd jaar geleden nog heel eenvoudig. Je was volledig verantwoordelijk voor je daden. Behalve als je krankzinnig was. Dan hoorde je in een inrichting thuis. Luije was niet krankzinnig of zwakzinnig, dus er was niets met hem aan de hand. Soms vertelde Luije dat hij een aandrang voelde om mensen te vermoorden en dat hem dat eigenlijk niets deed. Maar dat werd in die tijd niet gezien als een stoornis.
De psychiatrie heeft de afgelopen 125 jaar een flinke ontwikkeling doorgemaakt en tegenwoordig delen we mensen niet meer op in de twee categorieën: normaal of stapelgek. Want veel 'criminelen' leiden onder een stoornis die hun gedrag beïnvloedt. Mensen vermoorden of mishandelen is geen vrije keuze die ze maken. Zie bijvoorbeeld de lijst onderaan dit verhaal. Het is de droevige oogst van een kleine maand.

Meer inzicht in psychische problemen

We hebben in 125 jaar wel meer inzicht gekregen in de psychische problemen van daders, maar voorkomen dat er onder invloed van die stoornis afschuwelijke dingen gebeuren is iets heel anders.
Van der Laan, die niet in hoger beroep is gegaan, werd opgesloten in de gevangenis te Leeuwarden. In maart 1904 maakt hij een einde aan zijn leven.
Liz Luyben maakte een podcast over de moord in de Celebesstraat. Die valt hier te beluisteren.