Geheimen van oorlogsverdriet uit het sigarenkistje van 'Ons Grietje'

‘Ons Grietje’, zoals het vestingdorpje haar liefkozend al die jaren had omarmd, werd geboren als dochter van de schoenmaker van het dorp in 1927 en overleed op 28 november 2021. Al ver voor haar overlijden, in 1986, besloot ze om haar huis te schenken aan de Stichting Vesting Oudeschans. En zo geschiedde, 35 jaar later.

Het bestuur van de stichting, onder aanvoering van dorpsbewoner Renske Lambeck, ontruimde twee maanden na haar dood het huisje van Grietje. Twintig kuub aan meubilair en de gekste spullen werd uiteindelijk uit de woning gehaald. En dat niet alleen, ergens verstopt op zolder vonden ze ook een oud sigarenkistje met een ‘rekker’ eromheen.

Het kistje bevatte ruim honderd kleine condoleancekaartjes, briefkaarten en telegrammen. Kaartjes van mensen uit het dorp zelf, uit Koude Hoek, De Bult en Klein-Ulsda. Kaartjes compleet intact, op één na. Op de kaartjes werd oprechte deelneming uitgesproken voor het overlijden van Nico Wolthek, de broer van Grietje. De vondst van het sigarenkistje en de condoleancekaartjes was het eerste puzzelstuk van een oorlogsgeschiedenis uit een klein vestingdorp.

Nico Wolthek was nog een tiener toen de oorlog uitbrak op 10 mei 1940. Een goedlachse jongen die midden in het leven stond. Die in de oorlog kapper werd en daardoor veel mensen uit de omgeving kende en zij hem.

Rond 1943 werd Nico opgeroepen door de Duitsers voor de Arbeitseinsatz, om te gaan werken voor nazi-Duitsland. Nico zag in zichzelf geen dwangarbeider en al helemaal niet voor de nazi’s. Dus dook hij onder. Waar precies vertelt het verhaal niet, maar het zal in Oudeschans zelf zijn geweest of vlak in de buurt. Twee huizen verder dan de Woltheks aan de Voorstraat in Oudeschans was de smederij van Jan Buurma, de middelste van drie generaties Jan Buurma die de smederij van het dorp ooit hebben bestierd.

‘Middelste’ Jan Buurma, was fout in de oorlog. Sterker hij was een alom gevreesde NSB'er. Buurma kwam er op een of andere manier achter waar kapper Nico van twee huizen verder zich had verstopt en verraadde hem aan de Duitsers.

Zo moest de 22-jarige Oudeschansker naar Wilhelmshaven, in die tijd de marinestad van Duitsland. Daar werd hij ondergebracht in barakken onder erbarmelijke leefomstandigheden. Vermoedelijk heeft Nico net als veel andere Nederlanders het puin van de havenstad moeten ruimen na bombardementen van de geallieerden.

Nico was nog niet zo lang in Duitsland of hij werd ziek door heimwee en de ontberingen die hij moest doorstaan. Zo ziek, dat hij door de Duitsers teruggestuurd werd naar het ouderlijk huis in Oudeschans. Daar werd hij liefdevol verpleegd door zijn moeder en zijn zusje Grietje.

Maar de verpleging had geen effect. En op 30 juni 1943 werd Nico overgebracht naar een noodhospitaal in Groningen. Een maand later op 5 augustus 1943 overleed Nicolaas Harmannus Wolthek in het Academisch Ziekenhuis in Groningen, zoals later bleek, aan tyfus. Tot groot verdriet van zijn familie maar ook van de bewoners van het dorp en de omliggende buurtschappen.

Ruim honderd condoleancekaartjes werden gestuurd en de doodskist werd bij de begrafenis op het Doodenbastion in Oudeschans overladen met bloemen.

De Woltheks konden de dood van hun Nico maar moeilijk verwerken. Zusje Grietje nog het minst. De rouw van Grietje keerde in een eeuwige wrok tegen de man die haar broertje verraden had, die hem de dood had ingejaagd: smid Jan Buurma.

En niet alleen de man zelf, ook de hele familie Buurma kon niets goed meer doen bij de oer-inwoonster van Oudeschans. Dat bleek in 1986 toen Grietje naar notaris Jim Lambeck (toevallig de vader van huidig stichtingsvoorzitter Renske) stapte om vast te leggen dat haar huis met tuin en nog een stukje weiland achter haar huis geschonken zouden worden aan het dorp.

In de schenkingsakte liet Grietje vastleggen dat na haar overlijden haar huis nooit en te nimmer in handen mocht vallen van de familie Buurma of nazaten. Als dat toch ooit gebeuren moet de stichting Vesting Oudeschans een boete van 20.000 euro betalen.

De wrok van Grietje tegen de Buurma’s is nooit overgegaan. Zo ontdekte stichtingsvoorzitter Renske Lambeck in haar zoektocht naar het verhaal achter de condoleancekaartjes.

Ruim honderd van die condoleancekaartjes waren compleet gaaf. Maar eentje niet, zag Lambeck. Die was verfomfaaid en de postzegel was eraf gehaald. Toen ze nog eens beter ging kijken, zag ze dat de afzender van het kaartje ene Jan was. Op de envelop staat de letter B. Jan B.

Zou het zo koud en zo wrang zijn geweest dat uitgerekend NSB-buurman Jan Buurma een condoleancekaartje stuurde voor de jongeman die hij zelf de dood in had gejaagd? Dat vraagt Lambeck zich hardop af.

Bijna tachtig jaar na dato komt het verhaal van Oudeschanskers Nico Wolthek en NSB'er Jan Buurma in het dorp weer bij elkaar.

In het befaamde garnizoenskerkje van het dorp staat nu een vitrine met het sigarenkistje van Grietje en alle bijbehorende papieren en foto’s. In hetzelfde kerkje treedt zanger Alex Vissering de zondagen in juli op ter gelegenheid van de theatervoorstelling Over de Grens. Die wordt de komende weken even verderop in de Mellemaheerd aan de Hamdijk gespeeld.

Over de Grens is gebaseerd op het boek 'Haven in de Mist' van Johan Frye over boer en verzetsheld Jan Kolder van De Bult, het buurtschap vlak bij Oudeschans. Kolder liet grote groepen mensen onderduiken in zijn boerderij, die een soort van haven in de mist werd voor de onderduikers.

In het boek komt ook de rol van NSB'er Jan Buurma uit Oudeschans naar voren. In de glazen vitrine in het kerkje vind je de erfenis van ‘Ons Grietje’ met de condoleancekaartjes voor haar gestorven broer Nico. Een van die kaartjes is van verzetsheld Jan Kolder en eentje dus mogelijk van NSB'er Jan Buurma.

Allemaal verzameld door Grietje in een oud sigarenkistje dat op een zolder stond van een eeuwenoud huisje in Oudeschans.