Lekeive en sjerochem: Winschoter bargoens herleeft in Vaderstaal Kwartet

Het Winschoter Vaderstaal Kwartet
Het Winschoter Vaderstaal Kwartet © RTV Noord
Weleens gehoord van Lekeive, sjerochem of achielen? Het zijn Groningse woorden die je amper meer hoort of misschien nog nooit eerder gehoord hebt. In Winschoten wel. De Molenstad was voor de Tweede Wereldoorlog na Amsterdam de tweede Jodenstad van ons land. De Jiddische taal was in het Winschoters, maar ook net daarbuiten gemeengoed.
Door Hitlers nazi's raakte Winschoten bijna al haar ruim 500 joodse inwoners kwijt. De Joodse taal bleef, maar 77 jaar later dreigt het Jiddische Gronings te verdwijnen. Maar het wordt nu bewaard, in een kwartetspel: Vaderstaal Kwartet.
'Hestoe dij schiere lekeive ook zain?' Vrij vertaald: 'heb je die mooie vrouw ook gezien?' Of: 'Moije, wat n sjerochem' (goeiedag, wat een stank). En 'ik gaai nog eem wat achielen' betekent 'Ik ga nog even wat eten'.

Bargoens van Sodom

Het zijn uitdrukkingen die je op straat of in de kroeg in het huidige Winschoten nog steeds wel hoort, maar dan vooral onder de oude Winschoters. De jeugd kent het bargoens van Sodom niet meer.
Dat is toch zonde, dacht Charlotte Grezel. De 55-jarige oud-Winschotense kreeg thuis het Jiddisch met de paplepel ingegoten. Vader Willem gebruikte het te pas en te onpas. Vooral met zijn oom Gerrie werd het 'Winschoters' gebezigd. Met hem werd alleen maar 'bargoens gekwedeld'.
Charlotte Grezel maakte het Vaderstaal Kwartet
Charlotte Grezel maakte het Vaderstaal Kwartet © Eigen foto

Van jatmoos tot peizeltje

Toen oom Gerrie op 101-jarige leeftijd overleed, ontstond bij haar het idee voor het kwartet. 'Ik had het er na het overlijden over met Jan-Erik, de oudste zoon van oom Gerrie. We hadden het over de taal en zeiden tegen elkaar: dat mag toch niet verloren gaan. En al pratend kwam het idee van het kwartetspel op tafel', vertelt Grezel, die zelf niet Joods is.
Het bleef niet bij een idee. Grezel nam illustrator Lotte Ottevanger in de arm. Met de woorden uit haar jeugd, van haar vader en van de lijst Winschoter bargoense woorden, die oud-journalist Henk Mulder opstelde, maakte ze er een kwartetspel van. Jatmoos (zakgeld), boogerd, (man), peizeltje (mooi meisje) of poosje (cent) zijn van die woorden die in het kwartet voorkomen.

Waar je wegkomt

'Zo kun je op een speelse manier iets leren van en over de taal van toen', vindt Grezel. Zelf spreekt ze een klein woordje Gronings. Ze is al weer ruim dertig jaar weg uit haar geboortestad Winschoten vertrokken en woont momenteel in Den Haag.
Kaartjes uit het kwartetspel
Kaartjes uit het kwartetspel © RTV Noord
De liefde voor Groningen, Winschoten en de Groningse taal is nooit weggegaan. En hoe ouder ze wordt, hoe sterker de hang naar haar geboorteprovincie wordt, zo merkt ze. 'Het is toch de geboortegrond waar je bent opgegroeid, waar je trots op bent, waar je weg komt en niet vandaan komt.'
Niet alleen Jiddische woorden, maar ook Groningse uitdrukkingen en Winschoter exponenten komen voorbij in het kwartetspel.

Kruijer en Visker

Een van die exponenten zijn huizen van de hand van het Winschoter architectenbureau Kruijer en Visker.
Jan Kruijer en Klaas Visker ontwierpen in de vorige eeuw talloze huizen en gebouwen. Een aantal van die huizen staat in Winschoten. ík heb zelf mijn hele jeugd in zo'n prachtig huis (De Koepel aan de Schönfeldsingel, red.) gewoond. maar als je ziet wat die twee allemaal voor moois hebben gemaakt; dat moet niet vergeten worden.'
De Koepel in het kwartetspel
De Koepel in het kwartetspel © RTV Noord
In het kwartetspel is de taal is toch het belangrijkst en ook de grote liefde van Grezel. 'Ik ben groot geworden met muziek, verhalen en gedichten. Taal is net als muziek zo belangrijk om universeel met elkaar te kunnen communiceren. Dat was in onze familie niet anders.'

'Mazzel en broge'

Bij het woord familie komt bij Grezel meteen een uitdrukking naar boven die haar vader vaak aan tafel gebruikte: 'Mazzel en broge voor de misjpoge, oftewel: geluk en zegen voor de hele familie. Dat gaat er nooit meer uit', besluit Grezel lachend.
Vaderstaal Kwartet ligt vanaf deze week in de boekhandel in Winschoten.