Het verhaal achter de 'Groningse Nachtwacht' van Otto Eerelman

Eerst over de maker van het doek zelf. Otto Eerelman wordt op 23 maart 1839 geboren in Groningen en ontwikkelt in zijn tienerjaren een talent voor tekenen en schilderen. Vanaf 21-jarige leeftijd studeert hij aan de Academie Minerva en aan de Academie in Antwerpen in 1864 en 1865. Daarna verblijft hij voor zijn studie in Parijs (1867) en Brussel (1874-1876), waar hij zich bekwaamt in figuurtekenen. In 1878 vertrekt Eerelman naar Den Haag.

In 1907 keert de kunstschilder, inmiddels gespecialiseerd in het schilderen van paarden en honden, terug naar Groningen en wordt hij leraar op Minerva. Eerelman verdient met zijn beroep een aardige boterham en kan het zich veroorloven een huis te laten bouwen aan de Hereweg (nummer 26), tegenover de Rabenhauptstraat. Daar woont hij tot zijn dood op 3 oktober 1926.

Op zijn tachtigste verjaardag, op 23 maart 1919, krijgt de alom gerespecteerde en gevierde kunstschilder een straat naar zich vernoemd in de Schildersbuurt. Bovendien wordt Eerelman geridderd, omdat hij zich in zijn tijd in Den Haag voor het Koningshuis verdienstelijk heeft gemaakt. Zijn dierenportretten vallen in de smaak bij de Oranjes. In 1880 krijgt hij opdracht de doop van prinses Wilhelmina vast te leggen. Later, in 1898, maakt hij ook een schilderij van de intocht van Wilhelmina, een dag voordat ze tot vorstin wordt gekroond. Het doek hangt in het Rijksmuseum.

De burgemeester van Groningen, Evert van Ketwich Verschuur, wil ter geleigenheid van zijn tachtigste verjaardag een eretentoonstelling openen, maar Eerelman bedankt vanwege privéomstandigheden. Zijn vrouw is ziek en Eerelman ‘verklaart van een openbare viering van dien dag verschoond te willen blijven', meldt dagblad Het Vaderland.

De gemeente wil hem op ook een andere manier eren door hem een speciale schilderopdracht te gunnen. Hij mag het onderwerp zelf kiezen als het maar een Gronings tafereel voorstelt. Eerelman kiest voor de paardenkeuring op de Grote Markt op 28 augustus, de viering van Groningens Ontzet.

Hij heeft grote belangstelling voor de harddraverij en de paardenkeuring op 28 augustus in het bijzonder. Sinds 1857 vindt tijdens de jaarlijkse viering van Groningens Ontzet 't Peerdespul met harddraverijen en paardenkeuringen plaats. Eerelman doet tijdens het tweede eeuwfeest in 1872 zelf mee aan een paardenoptocht door Stad.

In 1920, een jaar na het verkrijgen van de opdracht, is het schilderij af. Eerelman ontvangt 5500 gulden voor het doek dat als verfraaiing van het stadhuis dient, blijkt uit onderzoek van Harry Perton van de Groninger Archieven. Naar de huidige maatstaven is dat bijna 30.000 euro. ‘Ik denk eigenlijk dat het omgerekende bedrag nog hoger zou moeten zijn. Destijds kon je er een kast van een pand voor die 5500 gulden kopen, nu niet eens meer een klein huis voor het vermeende equivalent’, aldus Perton.

Het doek van Eerelman wordt op 25 en 26 maart 1920 tentoongesteld voor het raam van het voormalige café De Jong op de Grote Markt. De Provinciale Groninger Courant schrijft over die bezichtiging:

Na de tentoonstelling wordt het schilderij in de trouwzaal van het stadhuis opgehangen. Het doek verhuist later naar de hal van het oude gedeelte van het stadhuis en wordt een symbool van Groningen en het Groningens Ontzet.

Het tafereel op het schilderij is minutieus uitgewerkt. Het thema is direct zichtbaar: de paardenkeuring, die sinds de viering van Groningens Ontzet een belangrijk onderdeel uitmaakt van de festiviteiten. Eerelman heeft een groot aantal bekende personen uit de paardenfokkerij en de paardensport in Groningen vereeuwigd. Bijvoorbeeld mannen die ooit voorzitter of bestuurslid waren van de 'Provinciale Vereniging ter Bevordering van de Paardenfokkerij'.

Het schilderij is geen momentopname uit 1919. Sommigen van de afgebeelde personen waren al overleden, zoals paardenliefhebbers Jan Evert Scholten en Johannes Suringa.

Een zekere W. De Lange schrijft in november 1966 een artikel over het schilderij in het personeelsblad van de gemeente Groningen, Pronkjewail. Hij zocht uit wie er nog meer op het schilderij staan afgebeeld. Hij signaleert bekende personen uit die tijd, zoals Willem Alberda van Ekenstein, president van de Groninger rechtbank en vicevoorzitter van de paardenfokkerij-vereniging jonkheer Quirijn de Marees van Swinderen,

Eerelman veroorlooft zich niet alleen artistieke vrijheid in het portretteren van personen. Een aantal gevels van de noord- en oostzijde van de Grote Markt dateert uit de negentiende eeuw. ‘Huizen hebben daar wel gestaan, maar waren in 1919 verdwenen of verbouwd’, zegt conservator en Groningens Ontzet-kenner Egge Knol van het Groninger Museum. ‘Schilders als Eerelman waren er aan gewend om hun schilderijen samen te stellen uit mooie composities en dan kun je daar rustig wat in veranderen. Zo was het paard op de voorgrond al jaren dood.’

Het witte paard waar Knol op doelt is Tabor II, een Russische schimmelhengst en eigendom jonkheer De Marees van Swinderen, een fervent paardenfokker. De man die het dier vasthoudt is pikeur en managehouder Carl Baars. Hij overleed al in 1896. Op het schilderij staat De Marees van Swinderen te praten met Van Ekenstein, maar in 1919 was de jonkheer ook al overleden.

Volgens Knol is de bekendheid van het schilderij mede ontstaan door de talloze reproducties, die tot op de van vandaag bij mensen thuis hangen. 'Het is een kolossaal en imposant schilderij. Het toont een belangrijk onderdeel van de viering van Groningens Ontzet.'

Komende dinsdag (30 augustus) wordt het schilderij weer opgehangen in de hal van het vernieuwde stadhuis, daar waar het schilderij thuishoort. Het doek is dinsdag te bewonderen voor belangstellenden. Het stadhuis zet de deuren van 12.00 tot 21.00 uur open.