Na zeven weken verhoren weten Groningers: wij waren niet gek

De parlementaire enquêtecommissie aardgaswinning Groningen wilde onderzoeken hoe de besluitvorming op cruciale momenten is verlopen en hoe is omgegaan met de belangen van Groningers. Na zeven weken verhoren geeft vice-premier Wopke Hoekstra met drie woorden antwoord op die vraag: ‘We zijn tekortgeschoten.’

Al vanaf het begin van de gaswinning is er oog voor maar één ding: geld verdienen met het ‘kroonjuweel’ in de Groningse bodem. Groningen ziet amper iets terug van de inkomsten, maar blijft wel met de ellende zitten. Het beleid is decennia lang gericht op ‘waardemaximalisatie’. Elk beetje gas dat niet wordt gewonnen, wordt gezien als verlies. Verlies voor de NAM en haar aandeelhouders, maar ook voor de Staat der Nederlanden.

Vanaf de jaren zestig hebben topambtenaren veel invloed op de gaswinning. Zij zitten in het gasgebouw: een samenwerkingsverband van de Staat en de oliemaatschappijen. De macht van de ambtenaren is zelfs zo groot, dat zij bepalen of belangrijke informatie wel of niet bij de minister komt.

Het meest kenmerkende voorbeeld van informatie die de minister niet bereikt, is het cruciale advies van het Staatstoezicht op de Mijnen na de beving van Huizinge. De toezichthouder adviseert de winning terug te brengen vanwege de veiligheid, maar het advies wordt door een topambtenaar niet serieus genomen. De minister die het advies later wel onder ogen krijgt is Henk Kamp, maar hij besluit niet in te grijpen.

Het gevolg is dat er meer gas wordt gewonnen in 2013, en niet minder. Waarom? Omdat het kan, en omdat het mag en dus gebeurt het. De verklaring van minister Henk Kamp is dat het nodig is vanwege een koude winter, maar dat blijkt niet waar. Kamp zegt terugkijkend daar ‘een rotgevoel’ over te hebben.

Volgens een oud-strateeg van GasTerra kan de winning in het jaar na Huizinge eigenlijk al met een kwart naar beneden. Maar dat gebeurt niet. En het jaar erop ook niet. De reden? ‘De aardgasbaten’, is het ontnuchterende antwoord van een topambtenaar. De portemonnee is na de financiële crisis leeg. Het Groningse gasgeld is broodnodig.

Uiteindelijk wordt de gaswinning beetje bij beetje toch afgebouwd. En in 2018 neemt minister Eric Wiebes (Economische Zaken) een historisch besluit: de gaskraan gaat helemaal dicht. Hij ziet dat de omvang van de versterkingsoperatie uit de hand loopt en de veiligheid van Groningers nog steeds in het geding is. Wiebes kan niet anders, zegt hij tijdens zijn verhoor: de kraan moet dicht. Alleen door de oorzaak van de problemen weg te nemen, kan het in de toekomst veilig worden.

Maar volgens een topambtenaar begrijpt de minister maar al te goed dat hij met alleen het veiligheidsargument de rest van het kabinet niet kan overtuigen. Hij moet ook met een financieel aantrekkelijk plaatje komen. ‘Vandaar de druk om te kijken of de versterkingsoperatie kleiner kon’, getuigt een andere topambtenaar. Wiebes zelf beweert dat veiligheid bij zijn besluit belangrijker was dan de financiën. ‘Stoppen met de gaswinning kost altijd geld. Maar de veiligheid heeft het gewonnen van de euro’s.’

Ondertussen krijgen ook de oliemaatschappijen steeds meer bedenkingen bij de gaswinning. Het levert minder op, maar kost door de versterkingsoperatie en de schade wel steeds meer geld. Met als klap op de vuurpijl een dreigende strafrechtelijke vervolging van de NAM-directie. Volgens de Hoge Raad beschadigt het bedrijf opzettelijk huizen en brengt het mensen in gevaar.

In de bestuurskamers van Shell en ExxonMobil gaan alle alarmbellen af. De topmannen gaan direct om tafel met premier Mark Rutte in het torentje. Zij zijn het Groningse gasveld liever kwijt dan rijk, maar kunnen niet stoppen met gas winnen omdat Nederland anders in de kou komt te zitten. Daarom stellen Shell en Exxon een winningsplicht voor: een instructie waardoor de NAM door de overheid wordt verplicht om gas te winnen. Zo verschuift de verantwoordelijkheid naar de overheid en kan de NAM niet meer vervolgd worden.

Ver van het Haagse geharrewar zitten duizenden Groningers met schade en in onveilige huizen. Mogelijk 26.000 panden moeten worden versterkt. Ongeveer vijftig procent van de inwoners voelt zich niet veilig, concludeert hoogleraar sociale psychologie Tom Postmes. Dat illustreert gedupeerde Frouke Postma-Doornbos als een van de Groningse getuigen kraakhelder. Zij krijgt hartklachten, haar man komt met een burn-out thuis te zitten en terwijl ze strijden voor hun huis, zien ze niet dat hun jongste zoon zwaar depressief wordt. ‘Ik was aan het knokken voor mijn huis, maar had moeten knokken voor mijn kind.’

Den Haag wil de problemen oplossen op een technocratische manier en eerst de onveilige huizen te versterken. Maar de realiteit is weerbarstig: niemand weet waar die huizen staan. ‘Dat wisten we toen niet, en dat weten nu nog niet’, verzucht oud-Nationaal Coördinator Groningen Hans Alders.

Ondertussen wil de regio niet alleen veiligheid, maar ook gebiedsontwikkeling. Na tientallen jaren gas te hebben geleverd, mag er wel wat tegenover staan. Het mondt uit in een voortdurende strijd tussen het Rijk en de regio. Keer op keer wordt het beleid rondom de versterkingsoperatie gewijzigd.

Tijdens het verhoor van minister-president Mark Rutte somt de commissie liefst zeven veranderingen in het beleid op: van huizen veilig maken naar gebiedsontwikkeling en weer terug. ‘Is dat misschien een reden dat de versterking maar niet op gang komt?', legt de commissie voor aan de premier. Hij zou het moeten weten, want hij is sinds Huizinge de enige politiek constante factor. Maar de analyse van Rutte komt niet verder dan: ‘Het is allemaal gewoon heel erg complex.’

De Tweede Kamer staat erbij en kijkt ernaar. ‘Maar je mag toch verwachten dat zij naast de burger gaan staan?’ Met die opmerking legt Jelle van der Knoop, oud-Groninger Bodem Beweging, de vinger op de zere plek. Oud-Kamerlid Liesbeth van Tongeren (GroenLinks) erkent: ‘Ik heb gewoon gefaald. Wij hebben gefaald.’

De verantwoordelijken dachten op hun manier het beste te doen voor Groningen. Maar onderaan de streep zijn velen door hen beschadigd. In de eerste plaats de gedupeerden, zoals Frouke Postma en Sijbrand Nijhoff, en geestelijk verzorger Melissa Dales.

Maar ook andere betrokkenen hebben een kras op hun ziel opgelopen. Oud-gedeputeerde Eelco Eikenaar erkent emotioneel dat de provincie onvoldoende kon betekenen voor haar bewoners. Susan Top kan haar wanhoop en boosheid niet onderdrukken. Hans Alders voelt zich belazerd. Oud-CVW’er Jan Emmo Hut werd persoonlijk lastig gevallen vanwege zijn werk.

Na zeven weken verhoren hebben veel Groningers een bevestiging gehoord van wat ze al jaren vermoedden. De overheid heeft ze in de steek gelaten. De verzamelde puzzelstukjes zijn het bewijs: Groningers waren niet gek.