‘Het is ondenkbaar dat het kabinet blijft zitten na deze parlementaire enquête’

Rutte legt de eed af voor zijn verhoor
Rutte legt de eed af voor zijn verhoor © ANP
Nu de openbare verhoren van de parlementaire enquête gaswinning zijn afgerond, gaat de enquêtecommissie bezig met het opstellen van het eindrapport. Dat is waarschijnlijk in februari klaar. Hoe denken enkele betrokkenen dat het nu verder gaat? Welke conclusies en aanbevelingen mogen niet ontbreken? En: moeten er straks ook koppen rollen?
‘Ik verwacht een hard rapport’, zegt hoogleraar sociale psychologie Tom Postmes. Hij doet bij de Rijksuniversiteit Groningen onderzoek naar de maatschappelijke gevolgen van aardbevingsschade en werd daarover begin juli verhoord door de commissie. Postmes heeft de andere verhoren ook gevolgd, maar liet dat van premier Rutte donderdag schieten. ‘Ik heb eerlijk gezegd moeite om naar hem te luisteren.’

Democratie borgen

In plaats daarvan bezocht de hoogleraar een congres van het Kennisplatform Leefbaar en Kansrijk Groningen. Daar kwamen twee aanbevelingen naar voren, gedaan door auteurs Wendelmoet Boersema en Sam Gerrits. Postmes hoopt dat de commissie hun analyse overneemt.
‘Het parlement en dus onze democratie hebben buitenspel gestaan bij cruciale besluiten die zijn genomen. De olies hebben veel macht naar zich toegetrokken, de overheid vond dat allemaal prima, want de gaswinning leverde veel geld op. Er zijn tal van grote besluiten genomen zonder goed toezicht. Ik verwacht dat de enquêtecommissie dat aan de kaak stelt en onze democratie voor de toekomst borgt.’
Gredragspsycholoog Tom Postmes
Gredragspsycholoog Tom Postmes © RTV Noord
Ook moet de commissie volgens Postmes een antwoord geven op de vraag wat de rol is geweest van de lokale politiek. De oliebedrijven vormden een hechte en soepele tandem met de Rijksoverheid.
‘Anders dan in het polderoverleg, waar werknemers vertegenwoordigd zijn door de vakbonden, zijn in Groningen de inwoners nooit goed vertegenwoordigd. Of dit nu komt doordat onze lokale bestuurders niet bij machte waren, of buitenspel zijn gezet, of misschien om een andere reden, maar voor de toekomst is het van groot belang dat dit verandert’, meent Postmes.
Als het kabinet straks blijft zitten, is dat een sombere dag voor ons staatsbestel
Hoogleraar Tom Postmes
De hoogleraar vindt dat politieke consequenties niet kunnen uitblijven. ‘De democratie heeft hier niet gefunctioneerd, het parlement kon zijn taak niet goed doen. Dit is iets anders dan het parlement te laat of onvolledig informeren, wat politiek gezien al een doodzonde is. Dit was structureel, het ging alleen maar om de staatskas en niet om de Groningers. Als je als regering zo slecht de boel op orde hebt, dan is het ondenkbaar dat je blijft zitten. Als het kabinet straks blijft zitten, dan is dat een sombere dag voor ons staatsbestel.’

'Treurig als Vijlbrief weg zou moeten'

Voorzitter Jan Wigboldus van het Groninger Gasberaad hoopt in elk geval niet dat staatssecretaris Hans Vijlbrief (Mijnbouw), die politiek gezien verantwoordelijk is voor de gaswinning, de dupe wordt van een eventuele afrekening door de Tweede Kamer. ‘Tot op heden stonden de meeste bewindslieden met de rug naar Groningen. Vijlbrief doet zijn werk goed. Het zou heel treurig zijn als hij weg moet. Daar hebben we niks aan. Het kabinet moet gewoon zorgen dat de boel hier veilig wordt, die gaskraan inderdaad helemaal dicht gaat en alle pijlen op de versterking worden gericht.’
De voorman van het Gasberaad heeft geen hoge verwachtingen van ‘lessen voor de toekomst’ die de commissie zal trekken. ‘Welke lessen? Zoiets als in Groningen zal nooit meer voorkomen, we hebben geen andere bodemschatten van deze omvang. Hooguit wat kleine gasvelden. Nou, dat kan je al snel beter inrichten dan in Groningen is gebeurd.’
Den Haag gaat over tot de orde van de dag en daarin speelt Groningen geen rol
Henri Kruithof - voormalig spindoctor van premier Rutte

Geen betrokkenheid in Den Haag

Ook voormalig VVD-spindoctor Henri Kruithof, die tot 2015 de rechterhand was van premier Rutte, is cynisch over de zin van de parlementaire enquête. ‘Het grootste probleem is dat er geen emotionele betrokkenheid in Den Haag is met de problematiek in Groningen. Bij bijna niemand. Als de verhoren zijn afgelopen, gaat iedereen zijns weegs en over tot de orde van de dag. En in die orde van de dag speelt Groningen geen rol’, constateerde hij vrijdag in De Nieuws BV op NPO Radio 1.
Kruithof verwacht geen politieke consequenties. ‘In februari komt er een rapport waar heel harde conclusies in staan: “We hebben het schandelijk slecht gedaan en we moeten het nooit meer zo slecht doen.” Daar hebben we dan een Kamerdebat over, dan gaat het rapport in een la en daarna hoort nooit meer iemand ervan.'

Vermoedens zijn bevestigd

Jelle van der Knoop, oud-voorzitter van de Groninger Bodem Beweging, is positiever over het nut van de parlementaire enquête. Van der Knoop meent dat de verhoren veel vermoedens hebben bevestigd. Dat geld het belangrijkste motief was. Dat de veiligheid van Groningen er niet toe deed. Dat er grote verwevenheid was tussen de oliebedrijven en het ministerie van Economische Zaken. ‘Dat bleek eerder natuurlijk al uit de notulen van de Maatschap Groningen, maar dat is nu onder ede bevestigd. Dat is belangrijk voor de mensen hier.’
Maar inhoudelijk zal het eindrapport weinig nieuws onder de zon bieden, verwacht Van der Knoop. ‘Ik denk dat het op de rapporten van de Onderzoeksraad voor Veiligheid uit 2015 en 2017 gaat lijken. En op de rapporten van het Staatstoezicht op de Mijnen sinds Theodor Kockelkoren daar leiding aan geeft.’ De toezichthouder zei vrijdag tijdens zijn verhoor dat Groningen nog niet veilig is, anders dan wat topmensen van Shell en de NAM voor de commissie beweerden.
Jelle van der Knoop
Jelle van der Knoop © ANP/Sander Koning

Overheid moet naast burger gaan staan

De gewezen GBB-voorzitter gaf tijdens zijn eigen verhoor al aan welke lessen de overheid zou moeten trekken, en herhaalt die nu: ‘De controlerende taak van de Tweede Kamer moet scherper. Er moet meer dualisme komen in plaats van meestemmen met de coalitie. Ten tweede moet de overheid meer naast de burger staan in plaats van het eigenbelang nastreven. En ook moet de overheid te allen tijde het voorzorgsprincipe toepassen: bij onzekerheid of gevaar voor burgers moet je alles stopzetten.’
Ook Van der Knoop zou het ‘een beetje gek’ vinden als staatssecretaris Vijlbrief uiteindelijk het veld zou moeten ruimen. ‘Vijlbrief is niet verantwoordelijk voor die puinhoop, al is dat staatsrechtelijk wel zo. Het hele kabinet hoeft wat mij betreft ook niet weg. Dat lijkt me niet wenselijk gelet op het huidige tijdsgewricht.’
Ik vond de uitlatingen van Rutte onthutsend
Tjeerd van Dekken - provinciebestuurder

Ongeloofwaardige Rutte

Van der Knoop ziet liever Rutte opstappen. ‘Die is zo glad als een aal en schuift alle verantwoordelijkheid steeds af op de vakministers. Maar híj was al die tijd premier. Ik vind het ongeloofwaardig dat Rutte tijdens zijn verhoor zei dat hij pas in 2018 doorkreeg waarom Groningers zo verontwaardigd waren dat er in 2013, na de zware beving bij Huizinge, veel meer gas werd gewonnen. In 2017 zat er bij de talkshow Pauw & Jinek een hele bus GBB’ers op de tribune. Oud-bestuurslid Dick Kleijer trok hierover toen al fel van leer tegen Rutte. Dat kan hem niet zijn ontgaan. Ik hoop dat de enquêtecommissie hier korte metten mee maakt.’
Ook gedeputeerde Tjeerd van Dekken was verrast door de uitlatingen van Rutte. ‘Onthutsend vond ik het. Ik kan me niet voorstellen dat dit pas in 2018 tot Rutte doordrong. Ik was in die periode Kamerlid en heb hier destijds samen met collega Henk Nijboer veel aandacht voor gevraagd.’

Erger dan gedacht

De huidig provinciebestuurder verwacht dat de commissie onder meer gaat oordelen dat de relatie tussen Rijksoverheid en de oliebedrijven nog hechter was dan gedacht, dat de gaswinning eerder gestopt had moeten worden, en dat de fysieke en geestelijke ellende vele malen erger is dan gedacht. ‘Dat betekent dat er in alles recht moet worden gedaan aan Groningen, ook materieel. En dat de gaswinning daadwerkelijk naar 0 gaat en de versterkingsoperatie moet doorgaan. Want Groningen is nog niet veilig.’
Van Dekken wil niet vooruitlopen op eventuele politieke consequenties. ‘Daar moet het nu niet om gaan. We moeten eerst het rapport van de commissie afwachten en dan is de Kamer aan zet.’ Zelf zegt Van Dekken dat het provinciebestuur de bevindingen niet vreest. ‘Als lokale en regionale bestuurders hebben we ons altijd erg voor onze inwoners ingezet.’
Sijbrand Nijhoff wordt verhoord in de parlementaire enquête
Sijbrand Nijhoff wordt verhoord in de parlementaire enquête © Mario Miskovic/RTV Noord

Alsnog geld naar Groningen?

Ook gedupeerde Sijbrand Nijhoff uit Zijldijk, die op de eerste verhoordag een emotioneel betoog hield dat veel indruk maakte, hoopt dat er gerechtigheid komt voor Groningen. ‘En misschien kan er na zo’n rapport alsnog veel geld naar Groningen komen. In zestig jaar tijd is hier voor dik 400 miljard euro opgepompt, maar we hebben er amper een cent van terug gezien.’
Hij is benieuwd naar de conclusies die de rapporteurs zullen trekken. Al kan hij die wel raden: het ging de Staat der Nederlanden om het geld. ‘Ik verwacht een vernederend en hard rapport voor het kabinet én de Kamer. Want die is al vanaf 1963 niet goed ingelicht.’
Als er geen politieke consequenties zijn, dan is de parlementaire enquête een circus geweest
Susan Top - oud-secretaris Groninger Gasberaad
Susan Top, voormalig secretaris van het Groninger Gasberaad, zegt te hopen op een ‘heel helder’ rapport: ‘Niet pappen en nathouden, of een rapport dat voor meerdere interpretaties vatbaar is. De overheid heeft gefaald, dat moet de conclusie zijn. Als er geen politieke consequenties zijn, dan is de parlementaire enquête een circus geweest. Dat kan niet waar zijn.’
Zelden ‘rollende koppen’ na parlementaire enquêtes
Parlementaire enquêtes leiden lang niet altijd tot ‘rollende koppen’ in Den Haag. De laatste twee decennia trof dat lot alleen (de Groningse) staatssecretaris Wilma Mansveld (Infrastructuur en Milieu). Zij stapte in 2016 op na de enquête naar het debacle met de hogesnelheidstrein Fyra. Maar bij de parlementaire enquêtes naar het functioneren van de woningcorporaties (2014), het financieel stelsel vanwege de kredietcrisis (2012) en de bouwnijverheid vanwege de bouwfraude bij onder andere Koop Tjuchem (2002) hoefden er geen bewindslieden weg. Ook de parlementaire enquête naar de val van Srebrenica (2003) leidde niet tot opstappende bewindslieden. Want over dit dossier was het kabinet al gestruikeld vóór de enquête werd gehouden.